|
|
|
Tòra ed l' Arlòj
|
|
La Tòra ed l'Arlòj dal Palâs dal Mûnt l'é êlta 46 mēter e 90 centémeter e l'é stêda tirêda só int al 1216 l' a 's pôgia a un mûr ed còl ch' l' é stê al ''castrum'' Veschvêl. Ind la tòra a gh'é stê més la Câmbra 'd j ât dal Cmûn oséia l' Archévi. A gh' é stê dê fôgh int al 1226 al tèimp dal batâli tra Guêlf e Ghibelèin, al fiâmi àn bruşê soquânt baól cun dèinter ât dal Cmûn. Ind la tòra, che alōra l'ēra pió bâsa (l'ēra êlta 24 mēter e 45 centémeter) e merlêda a gh'ēra, in pió a la câmbra 'd j ât, la sêla dal riuniòun di Deşdôt Sêvi e l'alôg dal custôdi ch' al gh'îva ânch al cûmpit ed sunêr la campâna a ógni ōra dal dé e 'd la nôt. Un disègn ed la tòra d' alōra a 's pōl vèder int al Léber di Statût ed Rèz dal 1312. Al tèimp ed la Sgnuría di Gunşêga a la tòra a gh'é stê dê fôgh n'êtra vōlta al tèimp ed la saczêda ed la sitê fâta da Lucio Landi e da la só suldaréia, mèinter serchêven 'd la rôba da rubêr, gnînto, per dispèt, àn dê fôgh a l'antîga Câmbra 'd j Ât. Int al 1371 i Visconti a ciâpen al pôst di Gunşêga e a dûren fîn al 1409. La préma nutésia ed la preşèinsa ed l' arlòj in séma la Tòr la pôrta la dâta dal 1386; prubabilmèint l'é stê al prém arlòj a èser vést in Itâlia, al só mecanîşem l'ēra cumplichê e delichê e ind la tora égh prîva andêr sōl al ''magister orologii'' in cól tèimp l'ēra ûn ch' al s' es ciamêva Jacopino Magnano. Dimòndi în stê al justadûri e mioramèint di mecanîşem; int al 1416 l' arlòj al vîn cambiê cun ‘n êter fât da Rolando de' Regoli ed Coléc ed Pèrma ; ind l' istès ân a cumîncen i lavōr per alvêr la tòra. Int al 1444 la stôria ed l' arlòj l' a ' s lîga a la faméja Raineri cun la costrusiòun, da pêrt ed Bartolomeo, 'd un têrs arlòj. Int al 1481 Gian Paolo Raineri al fà un impurtânt lavōr ind la stôria 'd j arlòj: un nōv mecanîşem che d' ed là dal jōri al fêva vèder i peréiod ed la lûna e che, al sunêr dal jōri, davânti a 'na stâtva ed la Madòna cun al Bambèin a 's metîva in ôvra 'na sfilêda in muvimèint cun i trî Rè Mâgi cun dednâns un Ânzel cun la tròmba, i trî Rè a gnîven fôra da 'na pêrta 's inchinêven ednâs a la Madòna e turnêven dèinter da ch' l' êtra pêrt, mèinter un 'êter Ânzel cun al baciôch al batîva al j ōri cûntra ‘l campâni. Int l' istès tèimp, che al Ranieri a fêva só l'arlòj, a s' andêva avânti cun 'n' êtra restarvasiòun e 'n' êtra alvêda ed la Tòra. Ind i lavōr a dân 'na mân tra chi êter Antonio Affarosi, Gian Antonio Maineri, Taddeo Zacchetti, Jacopino da Curèz e Antonio Maria Magnani. D' ed sōver al cuplèin în stê sistemê: 'na bôcia ed râm, 'n' âquila e 'na frècia per urientêres. Gian Paolo Ranieri al vîn numinê ''gvernadōr'' ed l' Arlòj cun al pusibilitê ed pasêr la cârica a i só erêd. Per la só speriĵnsa al vîn ciamê, insèm a só fiōl Giancarlo, a fêr 'n arlòj cumpâgn ind la tòra ed Piâsa Sân Mêrch a Venèsia. 'N' êtra mudéfica ed la Tòra e 'd l' arlòj la vîn fâta da Gian Ludovico e Leonello Ranieri int al 1536. Un disègn insèm al cuntrât di Ranieri al fà vèder i cambiamèint subî da la Tòra dôp al 1481: la quaciadûra di mêrel cun un tèg cun d'ed sōvra 'na turèta cun 'na cópla fâta a pûnta, i pasâg dal stâtvi in muvimèint, al stèma dal Cmûn, al quadrânt rotònd e al disègn dal muvimèint dal sōl atravêrs a i gróp dal strèli. Ind l' ucasiòun a 's arnōva ânca la Tòra per ôvra ‘d Alberto Pacchioni, Gerolamo Spani e Lelio Orsi ch' al pitûra al fâci ed la tòra mìa quacêdi cun la prêda vîva. Int al XVI sècol dimòndi în j artigiân che lavōren atâch a i mecanîşem cun pió o mêno sucès. Int al 1578 a vîn preşentê, fôrsi da Raffaele Sampaolo, un mudèl in lègn ed la turèta campanâria. Ind i sècol dôp a vínen preşentê divêrs prugèt da divêrs bòun artésta. Ind i prém ân dal XIX sècol a vîn cambiêda l'idèja dal tèimp: da còla italiâna, oséja al dé al cumîncia al tramûnt, a còla francèişa, oséja al dé al cumîncia a mazanôt. Int al 1846 pêder Silvestro Bonacini al vîns al cuncōrs per la costrusiòun ed l’arlòj, al prugèt al pervêd al câmbi dal zôgh dal stâtvi ch’ a ‘s mōven cun al quadrânt inluminê da un fanêl, e la meridiâna dal sōl disgnêda da pêder Angelo da Codgno. Al nōv arlòj, ch’ al funsiòuna incòra, sêlov soquânti justadûri, al và in pôst dal vèc cun ‘na sfêra e ch’ al cgnusîva mìa i minût. Int al 1898 al Mûnt ed Pietê al cûmpra la Tòra dal Cmûn cun l’impègn ‘d arnuvêr l’arlòj e mantgnîrel in funsiòun. Ind la cèla campanâria, d’ed sōver a l’arlòj, a gh’ é trèi campâni fâti a pîr che, secònd ‘n’ antîga uşânsa arşâna, în stêdi fûşi cun al sistêma ciamê: ''Nôta a sêlt''. La campâna pió grôsa la 's ciâma ''Furcarōla'' perché la sunêva per avişêr ch' a gh'êra di cundanê al la fôrca, oséja a la pèina ed la môrt. Al dō campâni pió céchi în stêdi fûşi da 'Jacobus de Regio e tóti dō a gh'àn al stèma Estèins. Ind la campâna pió céca a gh'é 'na bèla incisiòun ed la figûra ed Sân Prôsper in Câtedra.
|
|
Al campâni:
1) – Campanòun – La Furcarōla (fûşa int al 1437) Diâmetro 120 céntemeter per 180 d' altèsa La sòuna a j ōri, cun la nôta Mi
2) – Barilòun – (fûşa int al 1432) Diâmetro 86 céntemeter per 92 d'altèsa La sòuna al mèz’ ōri, cun la nôta La
Diâmetro 70 céntemeter per 82 d'altèsa La sòuna la nōta Do |