Tòra dal Burdèl

Vésta da Piâsa Grânda

L'ângol cun la prêda ed côch

Al nòm al deşvîn da un burdèl ciamê "Il Castelletto", ch' l' ēra lé atâch, fât fêr da j Ansiân dal Cmûn che, al prém de znêr dal 1469,  a dân la nutésia 'd la costrusiòun al dóca Borso d' Este cun st' al parôli:

 

«… un casteleto nel quale avessero a stare ed habitare le meretrici…»,

 

cól stâbil l'ēra, apûnt, cunfinânt cun la Tòra. La gestiòun de sté burdèl l'ēra, alōra, monopôli dal Cmûn.

La Tòra la vîn inavgurêda préma ed la fîn dal 1400 mó la decisiòun ed fêrla la vîn tôta da j Ansiân ed la Comunitê Arşâna pió ed vìnt ân préma pió precişamèint al 28 ed nuvèmber dal 1478 quând a decéden 'd arnuvêr l' êla a matèina dal palâs in dóv' ēren. Al stódi, per vèder  se al lavōr a 's prîva fêr, l'é stê dê a: Opizone Ruggeri, Aliprando Arlotti, Paolo Tamaroni, Grisanto Scapoli, Ugolino Falconi e Prospero Pratonieri, che fân un prugèt dóv' a gh'é dèinter ânca la costrusiòun ed la nōva tòra destinêda a l'archévi dal Cmûn.

Fîn alōra ind al pôst, dóv' adès a gh'é la Tòra dal Burdèl, a gh'ēra 'n'êtra tòra o un turâs ciamê: al Turâs ed l'Arcidiâcon. Per tirêr só la nōva tòra a 's decéd ed butêr zò al Turâs mó an sà mìa bèin se dal tót o sōl 'na pêrt: difâti un pcòun dal Turâs al ciapêva 'na pêrta ed l'ângol tra via Toschi e via ed l'Arsipretûra a sèmbra che de sté pcòun as in sìa tgnû sōl la metê e che incō a 's pōl vèder pugê a la Tòra dal Burdèl

Mó i pôch sôld e la mìa trōp e-şvêlta burocraséia, bèin presèint ânch alōra, a fân sé che i lavōr a vînen dê in apêlt sōl int al 1489.

Al prugèt per tirêr só la nōva tòra al vîn dê a Girolamo Casotti, fiōl 'd Antonio; i fundamèint de sté tòra a vînen fât zò 9 brâs arşân (cumpâgn a 5 mêter e 76) dal livèl ed campâgna.

Sté prém stâbil l'ēra un fabrichêt êlt 38 mêter, (l'amzûra de sté altèsa la 's pōl vèder incòra incō sgnêda, int al spîgol ch'l'é tra matèina e mezdé,  cun ed la prêda ed côch ed Canòsa) cun quâter fnèstri a dû bûş per facêda e merlêda in sém (ânca i sègn ed la merladûra a 's vèden incòra).

A 's pèinsa che al fabrichêt al sìa stê finî préma dal 1500 perché a gh'é un documèint in dóv' a gh'é scrét che int al 1501 è stê fât 'na pôrta int al mûr tra la Tòra e la Sêla dal Cunséli.

Tr' al 1627 e al 1633 a vîn fât la préma zûnta in altèsa per mètregh dèinter al "castèl" in lègn per tgnîr só la campâna ch' la duvîva èser spustêda da l' antîga Tòra dal Comûn (còla che al dé d'incō l'é la Tòra ed l'Arlòj in séma 'l vèc Palâs dal Mûnt ed Pietê) a la nōva Tòra ed l'Archévi. Ind al cōrs dal sècol la Tòra la vîn alvêda incòra fîn a èser purtêda a l'altèsa ch' l'é còla 'd adès ed 51 mêter; còst al vîn cunfermê da i sègn dal merladûri ch' a 's vèden apèina sōver al fnèstri pió grôsi.

In tóti al manêri la Tòra in cól peréiod la mócia la fōrma dal dé d'incō, cun 'na fînta merladûra apèina sòt'a i còp.

Int al 1677 la campâna la se şbrêga e l'é necesâri turnêrla a fònder. L' operasiòun la vîn fâta da Francesco Capelli e Dionigi Filippo. Al stèma ed la Comunitê e di sânt prutetōr Grisanto e Daria, stampê in séma la campâna,  a vînen mudlê da Giacomo Carboni (1161 – 1682). Còsta l'é la campâna ch' a gh'é incòra adès.

L' 11 e al 12 ed mêrs dal 1832 divêrsi scôsi ed taramôrt a fân di grôs dân a la Tòra, per còst la Comunitê la pèinsa de sbasêrla in altèsa ed 12 brâs. A gh'é cûntra l'architèt Luigi Croppi ch' al pèinsa ed mantgnîr la Tòra int tóta la só altèsa, fōrsi a ló a 's dêv la preşèinsa dal cadèini ed fèr ch' a 's vèden a divêrsi altèsi.

Cm' a 's vèd al tèimp l'à dê ragiòun a l'architèt. Da cl'ân lé la campâna an n'à pió sunê.

La via ch' l' unés Via Toschi a Piâsa Casotti la mantgnû uficialmèint al nòm, pôch garbê, ed "Vicolo del Bordello" fîn al 1851 quând l'Arsiprêt dal Dôm al fà preşèint  a la Cmûna ch' al fà mìa tânt unōr lasêr a la viasōla un nòm acsé vergugnōş. La Comunitê la decéd ed cambiêregh nòm e ciamêrla cun un nòm un pô pió adât: "Vicolo Arcipretura"

A i tèimp dal dō guèri mundiêli in sém a la Tòra a vînen muntê dû uservatôri per la cuntraêrea.

Per justêr i dân dal taramôt dal 9 ed novèmber dal 1983 al Cmûn al dà l'incâregh a l'inzgnêr Daniele Pecorini che, ind j ân dal 1987 al 1991, cun un progèt al rinfôrsa completamèint l'impalcadûra cun l'arsanamèint ed la muradûra purtânt, dal vôlti in materiêl da furnêşa e di tasê in lègn, al mèt zò 44 tirânt in fèr a divêrsi altèsi, l'inribustés i cavâj dla campâna. A vînen restarvê j adôb d'ed fōra e quî d'ed dèinter, ânca la stablidûra dubêda sòta a i còp e tót chiêter adôb ch' a gh'é.

Da la déta Capanni ed Castelnōv di Mûnt a vîn armés in ôvra al funsionamèint ed la campâna.

Al 7 de znêr dal 1997, in ucasiòun di duşèint ân dal Triculōr, e per la préma vôlta dôp al 1832, la campâna l'à turnê a sunêr.

Tr' al 2003 e al 2005 di nōv restâver a vînen fât al piân tèra druvê cme spâsi per mòstri e al prém piân in dóve a gh'é al Musèo dal Triculōr.

Fîn al quînt piân la Tòra l'é druvêda cme ufési. Pió in êlta la vîn mìa druvêda perché la schêla in lègn la gh'à bişògn 'd èser arnuvêda.

Int al novèmber dal 2008 ind al festegiamèint per la nōva avêrta al póblich dal Dôm, dôp ch' l' é stê un bèl pô sarê p'r un grôs arsanamèint, la déta Capanni l'à fât un restâver straordinâri e un colâvdo dal funsionamèint ed la campâna ed la Tòra cévica dal Municépi cl'à sunê incòra in cl' ucaşiòun.

Int al peréiod di Cmûn da la Tòra a veliêva la sitê al Guaitòun, un òm cun la vōş grôsa, che, quând ló al şbarajêva e al fêva i tri bôt cun la campâna, i viandânt  e i furastêr, ch' a se şvinêven al mûri ed la sitê, a duvîven rispòndregh.

La Tòra l' à cuntinvê ind i sècol a 'd avèir la só campâna, p'r al tòun grôs ed la só vōş la gnîva ciamêda al Campanòun, ch'l'é stêda destinêda , ind al tèimp, a infurmêr la gînta: dal vicèndi ed la sitê (adunêdi, incèndi, dişâster, eşecusiòun, lóti e vìa acsé), dal mudêr di gvernânt e dal mudêr dal pinsêr ed chî la gvernêva.