Stôria ‘d Lusêra

(secònda pêrt)

La Tòr Cévica

La Tòra l'è stêda tirêda só int al XVIII sècol e la só costrusiòun l'è durêda dimòndi ân. Al tót l'é cumincê al 20 otòber 1702, dôp i fât ed la Batâlia 'd Lusêra, quând i francèiş, préma 'd bandunêr al paèiş, cun dal mîni àn fât saltêr un pcòun dal palâs Gunşêga dèinter int al castèl, la Rôca e la só Tòra.

Don Antonio Resta, prēt ed Guastâla, cun al só parôli 'l cûnta acsé al fât:

 

"20 ottobre (1702) - venerdì

..... Oggi pure li francesi di Luzzara han fatto volare con le mine la torre di d.o [detto] luogo. Questa notte pure è caduto il palaggio Pretorio di Luzzara limidantamente [limitatamente] in una parte, e vi amazzava due uffiziali e alcuni soldati francesi che in quella aquartierati dormivano."

 

Dôp ân 'd guèri e 'd abandòun  e, dôp la dmânda ed quî 'd Lusêra, al dóca Antonio Ferdinando (1687-1729) cun al decrēt dal 20 ed zógn 1716 al permèt a la comunitê 'd tōr só di sôld, e 's mèt 'd acôrdi che cun i fònd catê só e cun i materiêl dal tòri, 'd la rôca e dal mûri butêdi zò a 's tirés só 'na tòra nōva. Dôp ôt ân ed racôlta fònd, al cunséli comunêl, cun un ât dal 16 mêrs 1724, al decéd ed fabrichêr la tòra.

Dôp un pô a cumîncen i lavōr, soquânt tèimp dôp al dóca Ferdinando al dòuna ânca l'algnâm necesâri per cuntinvêr i lavōr per tirêr só la tòra, cl' algnâm l'ēra stê druvê per tirêr só la tòra ed Guastâla. I fònd però a finésen subét e cun un decrēt dal 28 ed zógn 1737 Maria Eleonora Carlotta (1715-1760), câp pruvişôri dal duchêt e mujēra ed Giuseppe Maria Gonzaga, la dà l'autorişasiòun per 'na racôlta fònd nōva per la tòra  ch' an n'ēra mia stêda finîda, in êlta l'ēra armêşa quadrêda.

Int al 1740 a's decéd ed finîr la costrusiòun, mó i lavōr  a vînen fermê incòra perché êra finî incòra i fònd. Int al 1780 a's è turnê a cumincêr incòra i lavōr che vîne finî dal tót al 15 'd agòst ed l'istès ân.

Int al setèmber a vîn muntê la crōş cun al lós e 's cumîncia a quacêr al cuplèin cun dal piòmb, i lavōr a vînen finî al 23 'd setèmber, mèinter al 6 otòber a gh'è stê més la ringhēra. Quând tót i lavōr în stê finî a's è muntê i dû arlòj (ûn vultê a nôt cl'êter a mezdé) girê vêrs l'âs principel dal paèiş.

Per la préma vôlta a Lusêra a vîn druvê la cûnta dal j ōri cun al sistēma francèiş e vîn abandunê al sitēma vèc ch'al cabiêva la cûnta dal j ōri secònd ed la stagiòun.

A nov'ōr dal 22 avrîl 1837  un fólmin al ciâpa la tòra ch' al fa di grôs dân a ûn 'd j arlòj.

Dôp èser stêda fûşa dō vôlti, (1836 e 1892) int al 1836 dôp la vitôria ed la Guèra in Etiôpia, al Campanòun al vîn sunê a la lònga tânt che 'l crèpa, cun còst la campâna la vîn pió druvêda fîn al 1973 quând la vîn incòra fûşa e mésa in dó l'è incòra incō.

Int al 1922  la tòra la vîn restarvêda al tèimp di lavōr dal câmbi ed la mòstra di dû arlòj, int al mèinter a în vîn muntê 'n' êtra  vêrs la stasiòun perché, ai prém ân dal XX sècol al paèiş a 's è şlarghê vêrs matèina.

Int val 1994 a vînen muntêdi al schêli ed fèr dal dé 'd incō int al pôst dal schêli in lègn scunsumêdi, a vîn fât ânca 'na pulisía generêla per tōr via al spôrch fât da j usē, mèinter int al 2002, dôp i dân fât dal teramôt dal 1996, a vîne fât di lavōr per rinfursêrela finî int l'istès ân.

Grâsia a 'na dunasiòun dal vèc arsiprēt ed Lusêra, Alessio Ferrari, al 30 avrîl dal 2009 int la nécia vōda in séma la fnèstra dal prém piân,  a vîn més 'na lâpida, scréta in latèin, p'r arcurdêr la fîn di lavōr, int al 1780, ed la costrusiòun ed la tòra e ânca ch'l'è stêda tirêda só in séma al ruvîni ed l'antîgh castèl fât fêr, da Ludovico I Gonzaga, int al 1375.

 

La Cēşa Parochiêla êd Sàn Zôrz

Tr'al VII e al IX sècol l'uratôri ed Sàn Zôrz l'ēra, un fabrichêt céch a 'na navêda.

Al prém documèint sicûr ch'al pêrla 'd 'na capèla dedichêda a Sàn Zôrz a Lusêra l'é un documèint ed l' 864, quând, dôp la môrt ed Carlo Magno, l'imperadōr Ludovico II al regâla al cēşi 'd Lusêra e 'd Guastâla a la mujēra Angilberga. An gh'è mia nisûn documèint ch' al déga quând la cēşa l'é stêda tirêda só mó sèmbra che 'l pcòun pió vèc ed la cēşa dal dé 'd incō 'l sia stê tirê só tr' al 1075 e al 1080 cîrca dôp la rifōrma 'd la cēşâ fâta da Gregorio VII (1010 cîrca – 1085).

In soquânt  documèint scrét da l'arsiprēt Andrea Bassi (pâroch ed la cēşa dal 1631 al 1685), a 's lēş che int al 1676 la cēşa vècia, ânca se cambiêda in soquânti pêrt, la vîn butêda zò quêşi tōta  a vîn lasê in pē al côro e l'âbsida che, bèle alōra, l'ēra tra la sagrestéia (dedrē a la cēşâ) e la cópla dal dé 'd incō tirêda só int al 1655.

L'é pó stêda turnêda a tirêr só secònd i disègn ed l'arşân Girolamo Beltrami.

Int al Setsèint a gh'é stê fât ed j arnōv sèinsa cambiêr gnînt ed la cēşâ dal 1676, e, int al 1726, l'é stêda cunsacrêda da vèschev 'd Rèz Lodovico Forni.

Int al 1912 é stê fât la sistemasiòun ed la facêda cun al riliēv ed Sàn Zôrz.

Int al 2000 é fât di schêv sòta 'l cōro, è stê catê pêrta dal soterâni antîgh, 'na catêda sèinsa prèsi.

La facêda, al parèidi d'ed fōra e l'intêren în in scèt stîl barôch, cun trèi navêdi e cun sînch capèli int i lê, dō 'd còsti în in stîl rinasimentêl. A dréta dal preşbitèri a gh'é la Capèla 'd la Madòna dal Ruşâri. Dedrē l'altêr Magiōr a gh'é 'na splèndida tèila dal 1500 ch' la figûra la Madòna cun al Bambèin sidûda in séma 'na scrâna 'd mêlmer, cun a dréta la figûra ed Sân Zôrz ch'al mâsa al drêgh, a mansèina Sân Girôlem vistî da cardinêl. Dimòndi bèl l'é l'Altêr Magiōr, 'na cumpuşisiòun ed mêlmer ed tânt culōr, prêdi dûri e 'd medrapêrla. Ind la préma capèla a dréta a gh'é la Vâsca dal Batèz in mêlmer dal 1574, e 'na pitûra dóv' ind al fònd a 's vèd Lusêra vésta da l'antîga pôrta p'r andêr int al Castèl, a's vèd ânca la tòra  vècia ed la Cēşa ed Sân Zôrz. Còla d'adèş l'é stê tirêda só a l'inési dal XX sècol.

L'ôrghen

I prém documèint a dimòstren che int al XVII sècol a gh'ēra un ôrghen fât fêr, da l'arsiprēt Bassi int al 1637, al bresîan Ercole Vavassori, famōs urganêr ch' al lavurêva masmamèint int al bresiân e int al bergamâsch (l'à fât ânch un ôrghen p'r al dôm ed Milân) un ôrghên cichîn ch'l'è stê més a la fîn ed l'âbsida in dóv incō a pròm vèder al quêder 'd altêr ed Sàn Zôrz. Ed cl'ôrghen ché armâgnen 'na pêrta 'd la câsa piturêda (adèsa la fa pêrta ed la câsa 'd ôrghen) un disègn in schêla dal câni 'd facêda e 'na spegasiòun fâta da l'urganêr Montesanti 'd Mântva ch' al l'à vişitê int al 1780. L'ôrghen antîgh l' ēra fât da ôt regéster. La fabricasiòun ed l'ôrghen nōv int al pôst dal vèc l'è dal 1784 fât dal pramşân Antonio Negri Poncini. L'è stê arfât int la préma metê 'd l'Otsèint, e adèsa l'è stê rastarvê da pôch.

 

Al Musèo Nasionêl 'd Êrti Naif

Al Muşèo, ideê da Cesare Zavattini e fundê da Renato Bolondi int al 1967, l'é un muşèo ch ' al crès sèimper grâsia a la rasègna anvêla: al j ôvri siēlti da la zuréia, difâti, armâgnen per sèimper in mòstra int al muşèo. Insèm al j ôvri, che în pió ed 300, al muşèo al gh'à ânca 'na réca sêla póblica ed giurnèj e rivésti, 'na videotēca e 'na bibliotēca.

Al Teâter

Ind l'antîgh Palâs di Gunşêga 'd Lusêra a gh'ēra ânch un teatrèin ciamê "Teatro di Corte". Vêrs la fîn dal XVIII sècol n'é stê tirê só 'n êter ind i lochêl pó ocupê da la scōla d'êrt. Divêrs da còl che tânt a pèinsen, al Teâter dal dé d'incō an n'é mìa còl prém . Da un rôgit dal 1813 a rişûlta che in cl' ân la Socetê Teatrêla ed Lusêra l'à cumprê un fabrichêt róstich, drûve cme granêr, per trasfurmêrel ind al Teâter dal dé d'incō. Ânca se i lavōr, per adatêr al fabrichêt, în cumincê subét, per l'inaugurasiòun a 's é duvû spetêr al 2 otòber 1852, dâta dóve l'é gnû inaugurê cun l'ôpra "I Capuleti e i Montecchi" 'd Vincenzo Bellini. Al teâter al prîva tgnîr fîn a 400 persòuni, cun 47 pêlch divîş in trî ōrdin. Al sipâri, andê pêrs, al rapreşentêva la Fēra 'd Lusêra cun i prîncip Gunsêga e l'ēra stê piturê dal Casali. Al fabrichêt l'à subî un fôrt restâver int al 1919; cla dâta ché l'é intajêda ind al lunetòun ch' l' é d'e sōvra la fnèstra centrêla ed la facèda. Sibèin gnésen mantgnû i trî ōrdin di pêlch, la piânta, che in l'urégin l'ēra a "U" svaşêda, l'é stêda cambiêda ind la fōrma circolêra. Da tânt ân però 'l vîn mìa druvê.

La Cēşa int al 1960

La Tòra

Al Teâter