Stôria 'd Rezōl

(secònda pêrt)

Al Teâter

La Rôca

La Cēşa

Al Teâter

Da un quêder dal pitōr pramşân Ambrogio Viarana dal 1614, a 's pōl capîr la data 'd costrusiòun dal Teâter ch' l' é, almēno, di prém ân dal Sesèint. In un documèint dal 1750 a 's lēş che al Teâter ed la Cumunitê l'é stê tirê só lé in dó l'é adèsa. Maria Luiga, duchèsa ed Pèrma, Piaşèinsa e Guastâla, l'à dê al permès ed fêr un restâver grôs, só prugèt ed l'inzgnēr dal duchêt Luigi Sottili e durê dal 1832 al 1838, i lavōr àn riguardê la sêla,  cme l'è adèsa, cun ' na spèiş 'd 4.230 frânch: 4.000 frânch dê comunitê e 230 frânch da i palchésta. Ind al restâver, dèinter  al teâter a gh'è stê fât trî gîr cun 18 pêlch tót cumpâgn in dó 'gh prîva stêregh sē persòuni. La platèia, a fèr 'd caval dimòndi şlunghê, la gh'îva sèint pôst. Per risparmiêr int al spèişi al balóstri în stêdi fâti cun lègn ed piôpa în stêdi quacêdi cun la tèila da sâch dubêda cun mutîv a "trompe l’oeil" (ingâna l'ôc). Al figûri ' d dòni piturêdi 'n séma 'l balaóstri fōrsi, în stêdi piturêdi da Francesco Scaramuzza. Al sipâri, cun al "Trionfo di Pallade" ch' al vōl arfêres a Maria Luigia, an n'è mia ed Biagio Mertini, cme cerdû per tânt tèimp, mó ' d Gianbattista Borghesi un só alēv e avtōr ânca dal  sipâri 'd adèsa dal Teâter Duchêl (ciamê pó "Regio") ed Pèrma, fât fêr da Maria Luigia int ân tr' al 1821 e al 1829.

Al teâter Comunêl arnuvê l'è stê inavgurê int l'agòst dal 1838. Un êter intervèint impurtân l'è còl dal 1880 quând int la facêda è stê fât al pôrdegh cun in séma 'l ridòt.

Vêrs al 1930 al pitōr Giuseppe Moscardini (1882-1943) l'à piturê al sufét ed l'ingrès e j êter abiĵnt lé atâch cun grēchi, curnîşi, cun arvòj e  mutîv elegânt ed fiōr. Al cèinter dal sipâri ed la sêla l 'à piturê la Mûşica e, a j  ângòl, quâter mdajòun cun i ritrât ed Donizzetti, Rossini, Verdi e, dal cumpuşidōr dal pôst, Giovanni Rinaldi (1840 - 1895), ch' al sré pó dvintê al nôn ed dal famōş cumpuşidōr  Giovanni Rota Rinaldi (1911 – 1979) cgnusû dmèj cme Nino Rota.

Al Teâter atîv fîn al 1940, al teâter l'à ris'cê 'd èser vindû e butê zò per fêr al pôst a un cîne: al s'è salvê per un rampèi catê fōra dal nudêr Giuseppe Veneri ch' al s'è tachê a i dirét che vrén prû pretènder j erēd di palchésta ch' àn tôt pêrta al restâver dal 1832.

Druvê in môd mia adât al tèimp ed guèra, al teater, pôch a la vôlta, l'à pati un guâst al pûnt ch' an 's prîva mia pió druvêr.

Int al 1973 al sipâri l'è quêşi bruşê dal tót. La pêrta ch'la s'è salvêda l'é tgnûda da cât int al sêla dal ridòt, incō  l'é ónica sêla avêrta al póblich.

Int al 1986 è stê arfât al pavimèint in lègn ed la platèia; int al 1992-94 în stê fât di lavōr p'r al recóper e sistemsasiòun dal pelchsènich, i fundamèint, schêli e pavimèint.

Un progèt ed restâver generêl dal Teâter l'é stê apruvê da la Sovintendèinsa a i Bèin Culturêl ed l' Emélia Rumâgna: i finansiamèint an 's pōle mia druvêr per i blôch ed bilânc da còl che vîn ciamê: "patto di stabilità governativo".

 

La Rôca

La gh'à 'na fōrma quadrêda cun quâter tòri a j ângol, dō 'd còsti în in fōra e al j êtri dō în in rîga cun al gîr dal mûri. Còli in fōra, ch'în int la pêrta a mezdé, în quadrêdi mèinter al j êtri, a nôt, în a sèt lê. Al cèinter dal gîr dal mûri gh'è 'l turâs. L'altèsa dal mûri l' è 'd 14 mēter, mèinter al tòri a riven a i 20. 'Na quînta tòra, pió bâsa, l'è in séma la pôrta principêla, a êrch a pûnta, l'è int la pêrt a mezdé. La merladûra dal tòri e dal mûri l' an gh'è mia tóta. Al turâs l' è fât da 'n piân tèra, in dó gh' ēra la vècia  giasêra e êter sē piân, l'ûltem cun la vôlta a bòta. La schêla d'ed fōra in mêrmel l'è dal 1405 fâta fêr per mèter dèinter la préma artilieréia: bumbêrdi e canòun a mân. Al castèl l'è stê finî dôp dal turâs. Ludovico II Gunşêga (1334 – 1382), Capitân dal pôpol ed Mântva e sgnōr 'd Rezōl per paûra 'd un quêlch atâch ed surprèişa di Visconti, al dà l'ōrdin ed rinfursêr e alvêr al mûri ed la rôca. I lavōr în stê fât tr' al 1370 e al 1378 cme materiêl a s'è druvê i quadrē e prēdi dal "castrum vetus" turnê a catêr in ch' j ân lé. Dèinter è stê fât ânch al cà per i personâg pió impurtân dal paèiş. A la metê dal Quatersèint, al marchèiş ed Mântva, Ludovico III (1412 –1478), l'à urdnê ed fêr di lavōr ed sistemasiòun dal palâs pugê dèint'r a la mûra vêrs matèina ed la Rôca. Al dà l'incâregh a l'architèt fiurintèin Luca Falcelli (1430–1502) che int l'istê dal 1472 al sistēma trèi câmbri: la câmbra dal marchèiş, l'anticâmbra e la câmbra di camerēr personêl dal marchèiş.

Int al 1523 al castlân Antonio Salani al fà muntêr in séma 'l turâs l' arlòj, incō andê pêrs, mó documentê in soquânti figûri stôrichi cme in un quêder dal 1655, tgnû da cât int la cēşa ed la Madòna ed Lourdês ed Rezōl, l'arlòj a 's vèd int la facêda dal turâs, che int l'època l'ēra quacê da un tèg quacê a quat'r  âchev.

Int al 1530 e int al 1531, dèint'r al castèl a sé fermê Carlo V ch' l' ēra dirèt a la cōrt  ed Mântva.

I Gunşêga àn gvernê Rerzōl per soquânt sècol fîn a quând, int al 1632, l'é stê unî al duchêt ed Guastâla.

I Gunşêga 'd Gustâla, cun Cesare II e pó Ferrante III, parèint di Gûnşêga 'd Mântva,  a gh'îven sōl Rezôl e Lusêra che gvernêven fin da la préma metê dal XVIII cun incória, a lêsen andêr in ruvîna al castèl, al mûri e al tòri.

L'ûltem ed la faméja Gunşêga l'é stê Giuseppe Maria môrt int al 1746 sèinsa erēd. Dôp dû ân, cun la pêş 'd Aquisgrana, Rezôl al pâsa sòta 'l duchêt ed Pèrma e Piaşèinsa. Int al 1815 l'é stê dê a Maria Luigia d’Austria; dôp ed lē, int al 1847, l'é pasê a Carlo II Borbone e int l'ân dôp l'é andê a fê pêrta dal duchêt ed Mòdna e Rèz. Int al 1827 é stê firmê al cuntrât ed vèndita ed la rôca al Cmûn ed Rezōl che, int al 1905, per mutîv ed salót l'à fât sarêr i fusòun. Gnû a mēno la funsiòun militêra, la Rôca, l'é stêda trasfurmêda in cà civîl e int al cōrs ed j ân a gh'é stê més al mân atâch e druvêda in tânt môd. A partîr da la fîn dal 1970 a gh'é stê fât tânt restâver finansiê in pêrt dal Cmûn e in pêrt da la Sovintendèinsa di Bèin Culturêl ed Bològna. Dôp al teramôt dal 1985 ch' l'à fât di dân grōs cun cherpêdi e cun al distâch ed prēdi dal turâs, la Sovintendèinsa, dôp la richièsta dal Cmûn, l'à rinfursê  al merladûri dal turâs (1993) e l'à tampunê al j archēri e i tasē intoren al turâs. I restâver fât dal 1996 e al 2002 àn sistemê la rôca per prèir èser druvêda incòra. Al restâver ed l'ingrès principêl l'é dal 2003.

 

La Cēşa

Dedichêda a Sànta Maréia Asûnta l'é stêda tirêda só fra 'l 1855 e 'l 1858, in séma i fundamèint ed 'n'êtra cēşa ed l'inési dal Sesèint butêda zò perchè la prîva caschêr.

Ânca s' an n'ēra mia finida la cēşâ nōva l'é stêda cunsacrêda al 5 dicèmber dal 1858.

La facêda l'é spartîda per travêrs in dō pêrti: int la pêrta bâsa, tra soquânt clòuni fînti, a gh'é trî ingrès: còl 'd mèz, pió êlt, cun in séma 'na lunèta, quî 'd fiânch, pió bâs,a gh'àn in séma di teriângol ciamê "timpani"; int la pêrta êlta, la pêrta int al mèz l'é pió êlta, la finés ânca lē cun un teriângol cun la curnîşa lavurêda.

Progetésta l'architèt mudnèiş Cesare Costa, ch'l'à progetê ânch al Teater Municipêl, che 'd la préma cēşa l'à mantgnû la capèla ed la B.V. dal Grâsi o Caplòun, int al cèinter ed la navêda a mansèina. L'inzgnēr Costa l'à duvû adatêr al progèt a i spâsi lasê da la tòra dal campâni vècia tirêda só a la fîn dal Sesèint e finîda int al 1780 che gh'é a dréta dal stâbil. Ânca per còst al stîl ed la cēşa, girêda  cme cmânda la cēşa oséia l'âbsida a matèina a la facêda a sîra, l'é 'na mèza véia tra la cēşa a crōş grēca a còla a crōş latèina.

L'intêren l'é a trèi navêdi cun al vôlti a bòta e pilâster a fōrma 'd crōş ,la gh'à 'n' âbsida a mèz sèirc, 'na cópla grôsa centrêla e 'na navêda 'd travêrs a dō capèli grôsi 'd fiânch; a mansèina la capèla ed la B.V. dal Grâsi e a dréta la capèla Fassati cun l'altêr ed Sàn Juşèf.

A l'inési 'd la navêda 'd mansèina la vâsca dal batèz in mêlmer ròs ed Veròuna dubêda cun un stóch malmarişê de scōla emiliâna dal 1900, cun dubadûri dal 1911 fât da Giuseppe Moscardini.

Int la capèla 'd la B.V. dal Grâsi a gh'é un afrèsch, dal XVII sècol, ed la B.V. ed la Pietê (ciamêda pó dal Grâsi) cun Sànt Antòni e Sàn Rôch, stachêda dal mûr 'd un stâşbil lé atâch e pó spustêda ind la capèla fât a pôsta tr' al 1726 e al 1730. Int al dō néci, a i lê ed l'altêr, a gh'é dō stâtvi óna ed Sàn Zvân Batésta e cl'êtra ed Sàn Juşèf dal XIX sècol

In fònd a la navêda 'd mansèina a gh'é la capèla ed la Madòna dal Ruşâri. L'altêr, cun al quêder ed mêlmer ed tânt culōr,  l'é di prém dēş ân dal Sètsèint, cme 'l dēş tèili céchi cun i Mistēr dal Ruşâri, (ēren quéndeş mó sînch în stêdi rubêdi). Int al parèidi, i quêder de scōla emiliâna ed la Madòna cun Sânta Caterèina e Sânta Bêlbra dal XVII sècol int la parèida ed mansèina, e 'd la Madòna cun Sàn Francèsch e Sàn Chêrel Borromeo dal XVIII sècol int la parèida a dréta.

La stâtva ed gès piturê 'd la Madòna cun Gesó Bambèin l'é 'd la secònda metê dal XIX sècol (butèiga Graziani-Collina).

L'altêr magiōr, dal 1728, in mêlmer ed tânt culōr e madrepêrla, l'é réch ed dubadûri cun fiōr e uşē 'd tânt culōr, int al 1869 l'é stê şlarghê cun dal zûnti ai dû cò. Al pèchi e 'l parapèt, ch' ēren davânti l'altêr fîn al 1855, în stê spustê a l'ingrès ed la capèla 'd la B.V. dal Grâsi. La parèida 'd l'âbsida dedrē l'altêr magiōr l'é mubiliêda cun un côro in lègn a 17 cadrêghi fât dal marangòun Achille Chiappini int al 1885-86 e dubê da Amadio Baccarini cun al fiōl Floro. Ed Baccarini pêder l'é ânca la curnîşa dal quêder 'd l'altêr al cèinter ed l'âbsida 'd l'Asunsiòun 'd Maréia Vērgin in cēl, còst l'é 'na côpia dal quêder ed Ludovico Carracci (1555 – 1619) tgnû da cât int la galeria Estèins ed Mòdna fâta da Malatesta al Zōven 'd la secònda metê 'd l' '800.  Dal Baccarini l'é ânch al baldachín, dal 1870, tachê pr âria in séma 'l preşbitèri, cun un quêder dal Pêder Etêren cun i cherubèin.

Di dû côro a i lê 'd l'âbsida, còla 'd dréta a gh'é al rêr ôrghen "ceciliân" (ciamê acsé in unōr ed Sànta Cecélia) fât dal Ernesto Lignardi int al 1895. L'é l'ónich ôrghen fât da i Lignardi int la pruvîncia 'd Rèz, al gh'à 1400 câni, dō tastēri, cun 'n bdalēra lêrga ed 27 pedêl.

Int la navêda 'd fiânch a dréta a gh'é la capèla dal Crucifés in dó gh'é un quêder 'd altêr, ed la secònda metê dal '900, in gès mudlê, dubê a riliēv cun la Pasiòun 'd Crést e un bèl paliôt 'd altêr, dal 1678, cun la Deposisiòun in scajōla, dal prēt carpşân Gasparo Griffoni (1640-1698). L'é dal 1830 e 'd butèiga amiliâna al Crucifés, só mudèl dal Sincsèint, in lègn intajê e gès mudlê e piturê.

Int la nécia ed la parèida mansèina a gh'é a stâtva ed Sànta Luséia, int la nécia 'd dréta la stâtva 'd la Madòna Adolorêda, in gès piture 'd la fîn ed l' 800/prém dal '900. Atâch a la capèla a gh'é un quêder in ôli só tèila ed De Giorgi dal 1630 cîrca cun la Madòna, Sàn Dumènico e Sàn Bernardèin. Int al fiânch ed la navêda a dréta a gh'é la capèla ed Sàn Juşèf o capèla Fassati ch'l'é al nòm ed la faméja che 'l à urdnêda al tèimp di restâver fât da l'architèt Costa.

A gh'é dèinter un altêr in gès piturê e 'na stâtva 'd Sàn Juşèf cun al Bambèin, ôvri de scōla emiliâna. Int al pavimèint davânti a l'altêr a gh'é la stèma di marchèiş Fassati, fâta in mêlmer cun la tètnica ed la lavurasiòun di mêlmer ciamêda: "del commesso". Int al parèida dèint ed la facêda a gh'é un ôli só tèila 'd Giuseppe Marchesi (1699-1771), cun i Sânt Sebastiân a mansèina, Francèsch a dréta e in êlta Maréia Madalèina.