Stôria 'd Rezōl

 

Palâs Sartoretti e 'l

Monumèint di Môrt in guèra

Vidûda

La Rôca

An n'è mia cêra l'urégin dal nòm "Reggiolo" e tânt în i pinsēr per dêr 'na spiegasiòun. Al stôrich pramşân Davide (Ireneo) Affò (1741 – 1797) int 'na só lètra, stampêda a Guastâla int al 1775, l'à scrét che 'l nòm dal pôst "Razolo" al deşgniré da "râşi" (dal latèin dal pôpol "raia") che quacêven cól pôst gnû fōra dal j antîghi padòl ed la zôna. Stôrich antîgh e modêren a sèmbra che sién d'acôrdi sēgh. Ed j êter però a pèinsen ch' al pôsa deşgnîr da "Raézz", un môd e-şbaliê ed  pronuncêr Rèz, che cun la zûnta 'd "ol" a sré nasû "Raézzol", per dîr Rèz céca, e da lé Rezōl o Razōl int al dialèt dal pôst. A ghé ânca ch' al pèinsa ch' al pôsa deşgnîr da la parôla lumbêrda "ràsolo" (majōl: cò ed vîda tajêda) cme faré pinsêr al nòm "raçolo" scrét in tânt documèin e cme dîş Franco Canova int al léber "Le corti reggiolesi dai Gonzaga al sec. XX" dal 1996. Int j ultem tèimp è saltê fōra che al pré deşnîr dal latèin medievêl "radius": fusòun, lémit militêr, o ânca râg, per intènder la spartisiòun a vintaj ed la burghêda e dedlé "raggius, reggius" pió "olus": "reggiuolo" pó "reggiolo".

Un lavôr sicûr l'é che in séma la rîva dréta dal Po, da Guastala fin a Sermide, a gh'é stê ' d la gînta fIn dai tèimp préma 'd la stôria. Lòungh al râm pió a mezdé dal Po în stê catê di rèst ed cà rumân, in pió è satê catê ânca un pô ed rèst ed l'etê dal fèr.

Préma che rivés i rumân, la zôna l'ēra int la grôsa pianûra dal Po, fâta , alōra, da 'na destèişa grandiōşa ed padól, lêgh e pantân stramzê a sterpêri e buscâj, tót sèinza êrşen.

La grôsa ôvra 'd cambiamèint e urganişasiòun dal teritōri fâta da i Rumân l'é pó stêda mandêda a l'êlta dal daperimèint ch'l'é cumincê int al IV sècol dôp Crést; i câmp, quând în stê bandunê dal òm, a pôch a la vôlta gnîven quacê dal padól e da la buscâja.

Int al 589, secònd Paolo Diacono (720 – 799 circa), 'na pîna cesionêla l'à fât cambiêr i cōrs dal Po e ânca 'd soquânt fióm ch' andêven a finîregh dèinter, cun al deşviêri vêrs nôt a l'altèsa 'd Guastâla. D' alōra la grōsa piâna tr' al cōrs nōv da Po e al Sècia la dvèinta 'na padól grandiōsa.

Dôp un bèl préiod ed bandòun stà 'l tèri a vînen dêdi da i Rè longobêd e frâncèiş a dal cēşi e cunvèint, cun la mîra, tra chiêter lavōr, ed fêri dvintêr bòuni da lavurêr e cun 'd la rèişa.

A partîr dal VII sècol i frê dal grôsi badéi banedetèini in stê i prém atōr ed 'na riprèişâ ed la bunéfica int al campâgni e tra còsti la gh' à 'vu benefési ânca zôna 'd Rezōl.

La préma nutésia scréta in sém a Rezōl l'é dal 1044, a 's trâta 'd un ât ed cûmpra ed Razolo, insèm a êtri cōrt, fât da Beatrice ed Lorena (1019-1076), mujēra ed Bonifacio ed Canòsa (985-1052), còl ch'al vènd l'è un têl ciamê Gottifredo, dal "contado Machilincho" (fōrsi l'ēra ûn ch' al stêva int la campâgna 'd 'na sitê dal Fiândri ciamêda "Malines", in ulandèiş "Mechelen"). Int al documèint a vîn arcurdê  'na tòra in difèişa 'd la tèra a nôt dal chêv fât e-scavêr dal Cmûn e ciamê "Tagliata": "Razolo est area tumbe cum turris et capelle, cassis et arcis".

Rezōl l'ēra spieghê cme un pôst pantanōş, in dó ghe stêva di pescadōr.

Da i prém documèint a sèmbra che Rezōl al fós divîs in trèi pêrti separêdi: al pôrt ciamê "Trifoso", la Cōrt e la peschēra ciamêda "Piscariam".

Al cèinter antîgh, tra chiêter palâs, al gh'iva 'na cēşa dedichêda a Sàn Venèri.

Cun al parôli:

"Piscariam de Razolo cum terris et porto qui dicitus Trifoso et in palude"  

al Vèschev ed Rèz al dà Rezōl a livèl a Bonifacio ed Canòsa.

Int al 1071 la cōrt la vîn regalêda da Matilde ed Canòsa al cunvèint ed Frasnōr , mèinter int 1099 al peschēri (Piscariam) a vînen regalêdi al cunvèint ed Bersèl, dal pôrt (Trifoso) an sà pió gnînt, l'é fâcil ch' al gnés ciamê "Vadum Azari", (pasâg 'd Azari)  che fōrsi l'ēra al pôrt privê 'd la faméja di Da Palude, mèinter la cēşa ed S. Venèri la s'è catêda dipendèint ed la Pēv ed Fâbrich.

La cuntèsa Matélda l'ēra dimòdi tachêda a chi pôst lé specialmèint per la cōrt ed "Bondeno di Roncore" arcgnusûda incō cun al nòm Bundanâs int al Cmûn 'd Rezōl, pôst in dó la cuntèsa la mōr al 24 lój dal 1115.

A Rezōl a 's prîva rivêregh sōl cun la bêrca, int al 1142 è stê fât 'na strêda, ciamêda pó "strêda vècia 'd Rezōl", in séma 'l sègn 'd ûn di chêrd rumân, 'na strêda dirèta a Rezōl che da Pôrta Sànta Crōş la purtêva fîn al paèiş. Préma 'd rivêr a Rezōl l'ēra necesâri pasêr la Pramşâna cun un traghèt. Al teritôri 'e Rezōl al dvèinta stratèghich al tèimp dal Cmûn léber ed Rèz e int al quistiòun tra arşân e mantvân, difâti l'é stê la ragiòun dal gvêren ed la zôna, ciamêda alōra "Regona Padi" (a gh'ēra dèinter Pegugnêga, Gunşêga, Bundèin ed j Arduèin, e Bundèin Runcōr), che, int al 1184,  Rèz e Mântva a fân un pât ch'al pervedîva vìnt ân ed pêş e un ajót ûn a cl'êter.

Int al 1213, l'abê  dal cunvèint ed Frasnōr Beltramo al dà Rezōl al cmûn ed Rèz. Cme dét, pér j arşân gvernêr Rezōl l'êra dimòndi impurtânt perché per lōr l'ēra cme un ôc in avânti, dal  Cmûn ed la Sitê, lòungh i cunfîn a nôt atâch a Mântva, l'ēra un pôst e-stratègich, in dó tirêr só 'na rôca, in pió 'd la cà e la cēşa vrû da l' Abê int l'ât ed dunasiòun. Al cmûn ed Rèz al cûmpra ed la tèra atâch a la cōrt ed Rezōl, per tirer só un castèl nōv un pô pió vêrs nôt dal "castrum", in pôch tèimp la burghêda céca  la 's impés ed gînta gnûda dal d' ed fōra. A 's moltéplichen al cà, al castèl nōv, cun un tèg fôrt a difèişa, al se şlêrga e a 's rinfôrsa. Cun al nōv sistēma 'd difèişa, Rezōl, l'è 'na pûnta in avânti cûntra la polética quistionadōra dal Cmûn ed Mântva.

L'ôvra 'd difèişa dal bōregh ed Rezōl da pêrt dal cmûn ed Rèz la dûra fîn al 1220 int al mèinter a vîn tirê só ânch al mûri merlêdi, e i fusòun.

Int al 1218 arşân e cremunèiş, quisché sgnōr ed Guastâla e Lusêra, a decéden ed fêr insèm al chêv Tajêda cme colegamèint cun al Po in dóve pōlen sculêr al j âcvi che inundêven la zôna intōren a Rezōl, cun còst a 's cumîncia al j ôvri 'd bunéfica per tót al teritôri.

Mó la burghêda e 'l castèl, ciamê dôp cme "castrum vetus", a vînen butê zò int al 1223 da i mantvân, Sagacio Gazata int la só "Cronaca della città di Reggio" al scrév:

«Eo anno 1223 destructum fuit Razolum per Mantuanos».

I cumbatimèin finésen int al 1225 quând a vîn firmê 'na rèchia tra Rèz e Mântva. Dôp che i mantvân àn butê zò Rezōl j arsân decéden ed trasfurmêr al cèinter in un pûnt ed guêrdia dal cunfîn.

Int al 1242 al cmûn ed Rèz al dà l'incâregh ed podestê al fiurintèin Lambertesco dei Lamberteschi cun al cûmpit ed la ricostrusiòun dal cèinter ed Rezōl, ed tirêr só un castèl nōv per difènder al teritôri. Int al 1244, l'inrubustés al difèişi, l'arnōva la strêda da Rèz a Rezōl  l'arnōva al pûnt in séma la Tajêda, al fa tirêr só un "battifredo" ('na tòra 'd guêrdia in lègn) a l'istèsa distânsa tra la Tajêda e la Pramşâna, al fà scavêr i fusòun dal castèl, ciamê "castrum novum", 'na costrusiòun un pô pió a nôt ed la Tajêda. In al "castrum novum", al fà tirêr só al prém turâs, subét difèiş da un srâj ed lègn e prēdi ciamê "reçetum", cambiê, int al tèimp, cun un gîr ed mûri êlti fîn a 8 mēter circundê da di fusòun (1252-1265).

La preşèinsa ed la Rôca e 'd la strêda în stê decişîv, quêsi subét la burghêda la se şvilópa intōr'n al castèl e a la via per Rèz, ânca perchè, cme rişûlta dai statût dal 1244, 140 faméj a vînen spustêdi da Rèz, a tóti 'l faméj égh vîn arcgnusû di vantâg cunômich, scûnt fischêl, cà e trèin in cla manēra ché: un lôt ed 15 per 36 brâş (8 per 19 mēter cîrca) p'r al cà che dêven in sém a la via per Rèz; un lôt ed 12 per 36 brâs (6 per 19 mēter cîrca) p'r al cà che 's catêven in êtri zôni dal bōregh. In pió al Cmûn ed  Rèz al cûmpra dal j êtri tèri da i sgnōr Da Palude, a crès acsé la só pusibilitê ed dêr al nōvi faméj cà e pcòun ed tèra, al cèinter ed Rezōl l'à cuntinvê a crèser anca per l' arîv ed soquânti faméj ferarèişi.

Dôp un peréiod ed pêş tra arşân e mantvân, la guèra la scòpia tra guēlf e ghibelèin e al castèl al vîn cunquistê da la faméja Sessi. Custrèt a scapêr int al 1265 vènden al castèl a i cremunèiş, mó dôp ed dû ân al cmûn ed Rèz al cûmpra da i cremunèiş Rezōl e la só "rocha" ciamêda acsé per la préma vōlta int 'na nôta dal j entrêdi dal 1270 dal cmûn ed Rèz:

"Rocha et Castrum de Razolo ultra Taleatam et citra etc."

La guêra int la zôna la tōrna cumincêr int al 1289.

Int al 1290 j arşân, stóf dal cunténvi quistiòun tr'al faméj ed la sitê, a zibésen al teritôri 'd Rèz e dòunca ânca Rezōl, a Obizzo d' Este , sgnōr ed Mòdna e Ferêra, che i pâsa a só fiōl Azzo VIII. Dû ân dôp Azzo al dà Rezōl a livèl, cun Suşêra e Gunşêga, a Gilberto Corradi ed Gunşêga, però al tîn per ló 'l castèl

Int al 1306 al sgnōr ed Mântva Rinaldo Bonacolsi (1278- 1328), ciamê al "Passerino", in trēga cun Gilberto da Curèz e cun i Della Scala ed Veròuna, al ciâpa cun la fôrsa Rezôl, ch' al dvèinta un presédi mantvân fîn al 1311.

Dôp soquânti vicèndi, ch' la vést Rezōl pasêr da ûn a clêter, int al 1317 al Buonacolsi égh la chêva a ciapêr incòra Rezôl e int la premavèira dal 1319 al fà fêr di lavōr 'd imblimèint dèint'r a la Rôca per dêr alôg a Can Della Scala, sgnōr ed Veròuna ch'l'ēra dirèt a Rèz per cumbâter i guēlf. Dal nōvi quistiòun  tra i sgnurôt a tîren dèinter ânca Rezōl, fintânt che al 16 agòst dal 1319 al Bonacolsi  e i só fiō vînen masê da Luigi Corradi  da Gonzaga (1268 –1360), fundadōr ed la faméja di Gunşêga 'd Mântva, cun còst, Regzōl, al pâsa sòta la só faméja.

Sibèin i tânt tentatîv ed Rèz per turnêr a cunquistêr al paèiş int al 1328 Luigi Gonzaga al custrènş Rèz arnunsiêr a ògni dirét in séma la Rôca 'd Rezōl. A cumîncia acsé al gvêren di Gunşêga in sém a la zôna che, se da 'na pêrt a vînen fât di lavōr per miliorêr la situasiòun dal j âcvi ed la zôna, da cl'êtra, al gvêren di Gunşêga, a 's fa cgnòser per 'na dûra polética ed tâsi.

Tr' al 1374 e 'l 1377 i vicâri di Gunşêga, pasê da Rezōl, a scréven a Ludovico 'na sfîlsa 'd lètri in dó fân la relasiòun di lavōr 'd arnōv dal mûri e dal tòri dal castèl e 'd la rôca. In óna ' d còsti, còla dal 14 znêr dal 1374, a vîn numinê 'na grôsa quantitê ed materiêl da furnêş, circa 250.000 pès, ch'ēren stê catê fōra da i rèst ed 'na tòra catêda a mezdé e pôch luntân da la Tajêda; êter 100.000 da la cēşa 'd S.Venèri ch'l'ēra a pôch sintunêr 'd mēter dal cèinter dal dé 'd incō. Cla zôna ché la gnîva ciamêda "Castrum vetus" prubabilmèimt l'ēra al pôst dal prém bōregh ed Rezōl, butê zò da i mantvân int al 1223; i materiêl da furnêş catê fōra fōrse deşgnîven da sté prém gróp ed cà, abandunê dal tót int al XIV sècol.

Dal 1444 al 1456 Rgezōl al srà 'l cèinter principêl 'd un stêt céch cun Gunşêga, Lusêra e Suşêra.

Un pô p'r al pôst melsân, un pô p'r al cundisiòun crétichi 'd la situasiòun dal j âcvi i Gunşega a cunsîdren Rezōl cme 'na risêrva 'd câs.

Impurtânt, p'r al şvilóp ed Rezōl e ânch ed tóta la zôna tra l' Èinsa e 'l Sècia, l'è stêda l'impunèinsa ed la bunéfica fâta da Corneglio Bentivoglio (1519 – 1585) só incâregh ed la faméja Este, cun al cambiamèint ed diresiòun dal Cròstel ind al Po, a Guastâla, cun la dòpia vēşa per scarghêr vêrs nôt, cun al canêl Fióma-Pramşâna-Mòja, 'l j âcvi môrti 'd la zôna e mandêri 'nt al Sècia.

Int al 1693 a Rezōl scòpia la pèsta, la vîn stachêda dal stêt ed Mântva e lighêda al duchêt ed Guastâla ed Ferrante III Gunşêga; cól pasâg ché al câmbia pôch int la véta 'd Rezōl almēno per còl che riguêrda al stréchi e la presiòun dal tâsi che cunténven a stêr adôs al pôpol.

Int al 1670 int i pât dal matrimòni tra Ferdinando Carlo (1652 – 170g8), futûr dóca 'd Mântva, e Anna Isabella Gonzaga ed Guastâla (1655 – 1703) a vîn decîş che, 'l dóca ed Guastâla,  l'aré arnunsiê a tót i teritôri mantvan, dòunca ânch a Rezól, che int al 1678 al pâsa sòta 'l dóca 'd Mântva.

Int al 1707 a finés la râsa di Gunşêga 'd Mântva, e 'l proprietê, cun dèinter ânca Rezōl, a pâsen sòta l' Impēr, per turnêr, int al 1713, sòt a Vincenzo Gonzaga (1634 –1714), cûnt ed Guastâla.

Int al 1748, cun al pât 'd Aquisgrana, Rezōl al pâsa sòta i Borbone dal duchêt ed Pèrma e Piaşèinsa;

int al 1802 dal duchêt ed Guastâla al vîn vindû, da Napoleòun, a Rèz ch' al ghè armês  fîn al 1805 quând è nasû al Règn 'd Itâlia. Caschê Napoleòun, cun al cungrès ed Vièna dal 1815, al duchêt ed Pèrma, Piaşèinsa e Gustâla l'è stê dê, cmê rimbōrs, a Maria Luigia d’Asburgo-Lorena, (1791 –1847) (mujēra ed Napoleòun e fiōla ed Francesco I (1768 – 1835), imperadōr 'd Austria) ch' al l'à tgnû fîn a la môrt, quând Rezōl l'è pasê al duchêt ed Mòdna fîn al plebisît dal 1860 e a la dichiarasiòun dal Règn 'd Itâlia dal 17 mêrs dal 1861.

Intv al 1869 al và a fêr pêrta dal stêt italiân. Int i dēş ân dôp al Cmûn al fa butêr zò al gîr dal mûri dal castèl

Incō l'è un cmûn cun ativitê artigianêli e industriêli int al setōr ed l'edilésia, di vistî, ed la metalmecânica e 'd la chémica; la şvinânsa 'd l' avtostrêda Mòdna- Brennero l'à dê un cóc al şvilóp ed la cunuméia dal pôst.