Stòria 'd Muntèc

 

La Rôca dal Castèl

I pôrdégh ed Piâsa 'd la Repóblica

Piâsa 'd la Repóblica

Muntèc l'é gnûda só atâch a l'Ėinsa (ciamêda "Incia" in un diplôma dal 781 ed Carlo Magno,  "Nicia" da Plinio, "Encia" int al testamèint dal 1183 'd Ugo da Budriòun, "Entia", in un êter testamèint còl "Malestedonda Reggiano" fât int al 1208 o "Linza" in còl ed "Romano da S.Genesio" dal 1230). Al fióm l'à sèimper cundisionê dimòndi al vicèndi dal teritôri; la richèsa dal só âcvi l'à favurî, fîn da i sècol préma 'd la stòria, la preşèinsa 'd l'òm; dimòndi impurtânt l'é stê al vilâg ed la teramêra ed Muntèc ed l'etê dal bronz. Pôsta a l'incrōş tr'al strêdî a i pē di mûnt e la vìa cla coleghêva j Apenèin al Po lòngh al cōrs ed l'Ėinsa, bèle impurtânt préma 'd la cunquésta rumâna, testimuniê da i rèst etrósch catê, e per sècol óna dal principêli strêdi ed comunicasiòun tra nôt e mezdé. La zôna l'ēra a metê strêda tra i cèinter ed "Tannetum", in séma la strêda ch' l' andêva vêrs Bersèl e al j Êlpi, e "Luceria" aşvèin a Canòsa.

I rèst ed la strêda rumâna în stê catê in divêrs pûnt da teritôri dal cmûn, insèm a rèst ed véli e 'd êtri impalcadûri, dimòndi int al zôna ed l'antîga strêda militêra (la vìa Emélia 'd incō), in dóv' armâgnen ânca di sègn impurtânt dal centuriasiòun. Cl'època, in pió ed 'na sitê di môrt, l'à lasê di sègn in pcòun 'd uşvèj, vêş, munèidi, i rèst ed 'na lâpida in ricôrd ed 'n' ôpra póblica dal I e II sècol, 'na cruşlèina laminêda in ôr che, int al V e IV sècol, i prēt o i suldê a's cuşîven in sém al davânti di vistî. Al testimuniânsi pió antîghi în fâti da pugnêl e manarèin ed prēda carateréstich ed l'ûltem préiod ed l'etê 'd la prēda pō bagâj 'd brònz.I rèst dal séngi pió êlti a fân vèder un impurtânt şvilóp dal bònz finêl a l'etê dal fèr.

Vêrs al V sècol nâs al "vico" ch' al vîn ciamê "Monticulum", per la natûra dal trèin in dóv'è gnû só 'l paèiş, fât cun al j armési purtêdi dal luviòun dal j âcvi ed l'Ėinsa che gnîven zò da l'Apenèin. In sém a chi muntarôt în gnûdi só al prémi cà antîghi 'd quî che pinsêven al pôst sicûr dal j âcvi e i trèin ed ripôrt dimòndi réch e bòun per l'agricultûra.

'N impurtânt preşèinsa longobêrda la s' é fermêda int la zôna bèle da i prém ân ed l'invaşiòun (int l'ân 569 guidêda dal rè Alboino (530-572)), cme testimuniê da la richèsa di corēdo catê a Muntèc

Bèle in un diplôma dal 781 ed Carlo Magno, in dóv' a vîn fisê i cunfîn tra Rèz e Pèrma a gh'é scrét:

 

 "per fluvium Inciam sicut ipsa Incia descendit a summa villa Monticlo... "

 

Fîn da cl' època la Vâl 'd Ėinsa l'é gnûda èser sòt a autoritê divêrsi, al cunfîn tra potèinsi despès in lôta tra 'd lōr.

Int al IX e X sècol l'é al vèschev ed Rèz a trêr benefési da dunasiòun, afitêr, quistêr e scambiêr i trèin a "Muntiglio": int al 882 al vèschev Norberto al dà in afét a Giovanni e Stantalberga "de vico Monticlo" cà, camp e via acsé; int al 1028 al vèschev Tenzone al dà in afét a Giovanni Diacono soquânt trèin int al fònd "Montiglio in luoghi detti Ajola e Pecorile".

La frequèinsa 'd j ât la dimòstra ânca 'l nómer di fònd in câp a persòuni che 's arcgnòsen sòta sia la lèg rumâna che longobêrda. La preşèinsa ed pió giurişdisiòun int al teritôri 'd Muntèc int al tèimp ed l'êlt Medioēv la rişûlta ânca da 'na dunasiòun dal 1039 relatîva a trèin in "Monticlo: Boniseda dal pôver Petrone da Muntèc al regâla cà e tèri ala cēşa S.Maria e S.Michēl ed Rèz.

Int al X sècol al bōregh da "vico" al dventa "villa".

Int al 1113 a's cumîncia a tirêr só al prémi difèişi dal Castèl. Al stôrich ed Pèrma Affò (1741–1797) al sustîn che bèle a cól tèimp 'na difèişa 'd presédi a l'ingrès di teritôri canosiân la duvîva èser bèle stêda fâta

Int al 1114 j "homines de Monticulo", oséia j "Arimanni", es preşèinten a la cuntèsa Matélda per lamintêres di sô minéster e ânch ed quî 'd Pèrma.

A rişûlta che al cunvèint ed S.Appolonio ed Canòsa al gh'îva dal tèri a Muntèc e apûnt int al 1114 Matélda l'à tōş via soquânti tâsi, a j "arimanni et exercitales", che gnîven paghêdi fîn da i tèimp ed só mêdra Beatrice.

Cun al nòm 'd "arimanno" (dal tedèsch "Heer" – eşercit e "Mann" – òm) a gnîven ciamê, in ambĵint longobêrd, tót i mas'c grând léber e in grêd ed purtêr al j êrmi, per còst, acetê a tōr pêrta a la riuniòun ed la comunitê ("gairethinx"), cun còst a 's fêva cumbinêr la dignitê militêra e la dignitê civîla. La parôla latèina "Exercitales" la gh'à l'istè significhêt

Pió vôlti int al só sintèinsi la Cuntèsa la parlêva di "boni homines de Monticulo": al gróp ed persòuni da dóv' a vîn pó l'urégin al cmûn cuntadèin.

Int al XII sècol Muntèc an n'é mìa incòra un "castrum"

Pasê sòta la giurişdisiòun ed Pèrma, la cória pramşâna, per prèir cuntrolêr i fònd ch'la ghîva, la nômina a Muntèc di sō rapreşentânt ciamê "vice-domini", incarichê 'd tgnîr adrē i lavōr, curêr l'aministrasiòun e j ât céch 'd impègn leghêl. Int j ûlt'm ân da II sècol a tgnîr adrē a ch' j incâregh ché în j indivédev ed l'istèsa faméja che, da cl'incâregh, l'à ciapê al nòm ed Vicedomini 'd Muntèc.

"Monticulo cum curte sua" l'é dèinter al a cunfèirma di bèin ed la cēşa 'd Pèrma fata int al 1195 da l'imperadōr Enrico VI e in còla dôp fâta da l'imperadōr Ottone V int al 1210

Al pêpa Onorio III int al 1220 l'ōrdna al cmûn ed Pèrma 'd dêr indrē a la mèinsa dal vèschev al tèri tôti, fra còsti Muntèc. Pôst che chiló an n 'in vōl savèir, l'inviê e rapreşentânt dal pêpa Ugolino da Ostia al póblica la scumónica cûntra 'l Podestê e al cunséli 'd Pèrma. Int al novèmber ed l'istès ân Federico II al póblica un avîş imperiêl còuntra 'l Podestê e cunséli 'd Pèrma per l' istèsa quistiòun.

Int al 1221 al cmûn ed Pèrma al cēd al Pêpa e a l'Imperadōr e al decéd de scanşlêr i statût còuntra la libertê di prēt e al dà indrē al Vèschev la giurişdisiòun ed Muntèc.

Int al 1233 la cēşa ed S. Dunèin la vîn dichiarêda "plebs di Monticulo".

Int al 1245 l'imperadōr al scanşèla j acôrd dal 1221 e tót i dirét in sém a Muntèc a tōrnen al cmûn ed Pèrma. Cun l'indeblîres ed l'avtoritê dal Vèscov, in lôta cun al Cmûn ed Pèrma prôpia p'r al pusès ed tèri cme Muntèc, l'é al Cmûn stès a cuntrolêr in prôpri tót al teritôri.

Divêrsi règoli di statût dal 1255 ed Pèrma a mèten in câregh a quî 'd Muntèc, cun tétol "Comune et homines de Monticulo", j ôbligh ed justadûri dal strêdi, fêr e tgnîr adrē i canêl e al cultûri particulêri. In un Capétol di stì documèint, dal 1259, a vîn numinê al "castrum vetus de Monticulo", al castèl vèc ed Muntèc.

Int al 1247 Pèrma la vîn ciapêda da i Guēlf, mó Muntèc e i Vicedomini armâgne fedēl a l'imperadōr. La pêş la vîn ròta int al 1285 dal Podestê 'd Pèrma, ch' al fà bruşêr dal cà 'd Muntèc.

Int al 1296 al pió antîghi difèişi  a vînen butêdi a tèra da Azzo d'Este, sngnōr ed Mòdna e Rèz, per ripéca di castē tôt da i pramşân. La crîşi ed l'istitusiòun comunêla la favurés al j imbisiòun ed la faméja di Vicedomini.

Int al 1317 Montèc, cme dimòndi êter castē, la 's arbèla a Gilberto 'd Pèrma.

Int al 1333 Muntèc l'é sòt a Matteo Vicedomini da Muntèc, fiōl ed Buonaccorso.

A metê dal Tersèint, lôti ed faméja, int al quêder dal lît tra Sghuréi (Estèins, Scaléger, Viscòunt e aleê) a finésen cun Muntèc sòta l'avtoritê di Viscòunt, bèle padròun ed Pèrma e, pió têrdi ' d Rèz

Difât a cumîncia int al 1337 Tommasino Vicedomini che, ricevû dal trópi a cavâl da i sgnōr 'd la Scala a dêven dê 'na mân a i rivulusionâri a saczêr Pèrma.

Int al 1344 a s' lōga int al castèl Obizzo d' Este e i sō dôp èser caschê 'n' imbuschêda fâta a lōr da i Gunşêga e i Viscòunt.

 Int al 1346 per paghêr i Vicedomini p'r al favōr avû, Obizzo d' Este al dòuna a la faméja benefési e avtoritê in sém al zôni lé 'şvèin.

Int al 1348 Obizzo d' Este al cēd al paèiş a i Viscòunt che tōşen via al cmând a i Vicedomini per dêrel a un Vicâri.

Luchîno Visconti int al 1356 al rinfôrsa al difèişi dal castèl tânt che, riparê cun al só trópi in ròta int al castèl, al só nemîgh estèins al s'é mia tintê atachêrel.

Int al 1358 Tommasino Vicedomini, ch'l' ērea incòra int al castè,l suspetê 'd vrèir tradîr i Viscòunt al vîn impichê

Intbal 1349 i Viscòunt a dòunen al castèl a Alberigo da Barbiano (1349-1409). Nōv ân dôp int al 1403 Alberigo al dà indrē al castèl a i Viscòunt. Int l'istès ân al vîn dê a Ottobono e Giacomo Terzi. Al prém di dû l'a ublighê 150 lânci venesiâni arendrés int 'na batâlia mìa tânt luntân dal castèl.

Int al 1411 a sègvit ed divêrsi guèri al finés in mân a j Estèins ch'é 'l dân a Muzio Attendolo Sforza, per j a jót dê int al j istèsi guèri.

Int al 1420 al tōrna tèra pramşâna sòt a Filippo Maria Visconti.

Int al 1426 Uguccione Contrari al l' asèdia cun fôrsi tânt grôsi da custrénzer Muntèc a la rèişa sèinsa gnâ tintêr 'na reşistèinsa. Al paèîş al tōrna sòt a j Estèins.

Con al crôl ed l'avtoritê di sgnōr ed Milân, al pusès estèins al rîva a l' Ėinsa. Muntèc l'ēra 'na tèsta 'd pûnt presiōşa per mutîv militêr e p'r al cuntròl dal j âcvi da daquêr. I sgnōr ed Ferêra gh' armâgnen, sêlov fermêdi cûrti, fîn a l' Unitê 'd Itâlia

Int al 1427 i lavōr per justêr la Rôca a vînen dê a Agnolo da la Pergola.

Int al 1453 Borso d' Este al dà i Statût indipendèint al cmûn ed Mutèc, prubabilmèint bèle arcgnusû da quî gnû préma ed ló Nicolò e Leonello, chi ló int al 1442 l'îva dunê a la comunitê al stèma (l'anèl cun diamânt), sègn ed dignitê polética e militêra, in pió cme impègn 'd uniòun, ch' an spōl mìa şlighêr, cun la cà estèins.

Ind i procès de scâmbi polétic cun la nōva faméja al cmând, a Muntèc a gh'é stê arcgnusû un avtoritê pió lêrga in sém 'l teritôri che da Bêrch al rivêva fina a la "strada claudia" ( la vìa Emélia 'd adèsa), da la Gàida fîn a Sant' Eulalia (còla che incō l'é S.Ilâri).

La larghèsa comunêla l'é armêşa còla fîn al 1859, sêlov pôch ân al tèimp ed Napoleòun.

Dôp avèir patî dal 1482 al 1486 l'ocupasiòun di Torelli ed Munchiaróghel, Muntèc al vîn reclamê, in môd instancâbil e in ógni pôst,  dal Cmûn ed Pèrma per tót i prém vìnt ân dal Sincsèint. I mutîv a srén da serchêr int la richèsa dal cèinter per la preşèinsa ed burghêdi réchi che, secònd i stôrich dal Sincsèint, al fêven sumiliêr al cmûn a 'na sitê céca.

Int al 1523 Alfonso I al dòuna Muntèc a Don Alfonso Estense só fiōl e cun al testamèint al Dóca l' al fà fèdev favurî per i cadèt ed la só cà.

Carlo V al stabilés per sèimper l'avtoritê Estèins in sém a Muntèc, rinfursêda, dôp 'na céca ocupasiòun militêra 'd Ottaviano Farnese tr' al 1557 e al 1558, e dal pasâg int al 1532 ed Muntèc a marchesêt da pêrt ed Massimiliano II a favōr dal râm 'd j Estèins erēd 'd Alfonso I d' Este e Laura Dianti. La quistiòun dal matrimòni mìa legétim o mēno tra i dû la garà un pèiş mìa céch al mumèint ed la mōrt, sèinsa erēdi dirèt, 'd Alfonso int al 1598. Al pêpa l'à druvê al mutîv ed cól matrimòni, per ló mìa legétim, per tōr via, al nōv dóca Cesare di marchèiş ed Muntèc, l' avtoritê in sém a Ferêra.

Tr' al 1596 e al 1600 a vînen tirê só la cēşa ed S. Dunèin e la tòra dal campâni.

Int al  1614 un censimèint al dichiâra che la gînta dal pôst l'é fâta ed 3.890 persòuni sèinsa cuntêr all Vèli.

Int al 1615  a cumincia la costrusiòun ed l'uspdêl che al vîn finî int al 1663.

Int al 1663 int la Rôca a gh'é 200 fōgh e 600 suldê cun 35 cavâl.

Cun la râsa 'd j Estèins per Muntèc a 's arvés un peréiod per tânt aspèt furtunê: l'avtoritê dal pôst ed rapreşentânt ed prém piân ed la faméja duchêla (da Cēşar, a Luvîg, a Cēşar Gnâsi), l'à permés di spâsi 'd indipendèinsa e bundânsa ch' na 's scatêven gnan a Rèz. Da còst àn ciapê vantâg préma 'd tót soquânti faméj: i Caronzi, i Pampari, i Tassoni, che în rivê al sémi cunômichi e socêli dal pôst, per stêregh fîn a i prém dal '900.

Dal 1680 al lôti tra i grôs stêt ed l' Eurôpa int al quêder ed la deblèsa di stêt italiân, an ' gh l'àn mìa cavêda a schivşêr a Muntèc di dēş ân ed patimèint, ocupasiòun militêri óna drē cl'êtra, prepotèinsi dal tâsi e umiliasiòun polétichi.

Int al 1798 Muntèc al vîn pasê a cèinter principêl dal Distrèt, cun dèinter Bêrch al Cmûn al và adrē al vicèndi ed la Repóblica Cişpadâna, Cişalpèina e dal Règn 'd Itâlia

Int al 1799 in sègvit a la Restaurasiòun da pêrt di tedèsch e al prûnt ritōren di francèiş, in Muntèc an 's regéstren mìa né batâli né reşistèinsi.

L'etê dal rivolusiòun l'à scanşlê per sèimper j antîgh privilèg a ed quî 'd Muntèc e i vantâg ed la râsa di dirigînt lochêl. La Restaurasiòun l'à purtê êter che nōvi schiavitó, sèinsa per êter arnuvêr al j antîghi libertê.

D'ed ché la fôrta malória socêla ch'l'à invistî Muntèc dôp al ritōren ed j Austro-Estèins, ch' l'à ciapê impurtânsa int al lêregh intervèint al rivolusiòun dal 1821, ch' à frutê sōl dal cundâni int i procès ed Rubēra.

Int al 1815 Muntèc l'é dichiarê Cmûn ed II livèl cun i teritôri di vèc cmûn ed Bêrch, Bibiân, e Queriêgh.

Int al 1821 dôp 5 sècol ed fadeltê a j Estèins, j abitânt ed Muntèc àn capî al necesitê 'd arnuvamèint polétich. La pió grôsa pêrt ed j inteletuêl dal paèiş  a s' inscréven al Socetê Secrēti. Acsé che dal rivolusiòun e dal preputèinsi fâti da Francesco IV a s'é avû prucès e vétmi.

Int al 1827 a Muntèc a 's unésen i teritôri ed S.Ilâri e la Duchèsa (Calêren dal dé 'd incō); j abitânt la rîven a 15.700. A la vigélia dal 1848, ind al Duchêt ed Rèz, Muntèc, l'ēra, per la buntê dal campâgni unî a la larghèsa dal teritôri, al secònd Cmûn per abitânt dôp Rèz.

Int al 1848 tōt i Cmûn ed l'arşân a fōşen pêrta a la lôta cûntra l'Austria a fiânch ed ed Carlo Alberto. Da Muntèc a partésen 60 volontâri.

Cun l'Unitê 'd Itâlia e la crîşi agrâria 'd j ân '70, è cumincê un grôs flós 'd abandòun dal campâgni e 'd migrasiòun vês l'èster.

Int al 1897 a în fât al pûnt in sém a l'Ėinsa.

Int al 1901 a vîn fât la tramvéia a vapōr Pèrma-Muntèc (scanşlêda int al 1934).

Int al 1909 a vîn inavgurê la ferovéia Rèz-Muntèc (scanşlêda int al 1955).

Int al 1937 a vînen tirêdi só al scōli elementêri.

Cun la fîn ed l'800 i prugrâma 'd ôpri póblichi cme la costrusiòun dal pûnt in sém a l'Ėinsa, la strêda nōva per Muntchiaróghel e ânca 'd la ferovéia Rèz-Ciân, àn rèiş pusébil 'na préma fêş de şvilóp cunômich.

Int i 'stès ân, la costrusiòun dal j indóstri coleghêdi a l'agricultûra (trasfurmasiòun dal pomdôr e di scudlôt ed lamēra), a's mèten ed fiânch a l'arnuvêda indóstria dal lât- prudòt di caşē e còla dal vîdi- lavurasiòun dal vèin.

Muntèc, al cèinter di comêrc ed la Vâl 'd Ėinsa, mandamèint giudisiâri e eletorêl, sît ed l'uspdêl Ercole Franchini, l'é dvintê cèinter principêl cunîmich e socêl, anca se mìa pió aministratîv, ed 'na lêrga fâsa 'd l'êlta pianûra padâna tra Pèrma e Rèz.

Tr'al 1940 e al 1945 int al côrs ed la secònda Guèra mundiêla an gh'é mìa stê a Muntèc di grôs dişaster s'es tîn fōra i bumbardamèint al pûnt in sém a l'Ėinsa. Al tèimp ed la Reşistèinsa a gh'é stê di scûnter tra fasésta e GAP cun di môrt da tóti 'l dō pêrt.

Dôp la parênteşi fasésta e al tragèdi ed la guèra mundiêla, in dóv' è stê grôsa la partecipasiòun al muvimèint partigiân, Muntèc l'à cunfermê al prôpi rōl ed cèinter ed servési p'r al distrèt.

Còla ch'lè stêda ciamêda la "rivolusiòun industriêla" dal campâgni emiliâni, dimòndi gajêrda a partîr da j ân '60 la gh'à i sō fundamèint int la quantitê dal j imprèişi céchi e da l'ambjînt l'é intōren.

Incō Muntèc l'é 'na modêrna sitadèina 'd indóstri e servési pôsta in ûn di ângol pió bē ed la fâsa a i pē dal culèini, la gh'à incòra, ind i sō monumèint, di grôs sègn dal só pasê.