|
Stôria ‘d Lusêra
|
|
La stasiòun |
|
Al Municépi |
|
‘Na vidûda vècia dal paèş |
|
Da i documèint che gh'òm incō rişûlta che 'l nòm Lusêra a 's vèd la préma vôlta, cun al nòm "Luciaria", in un diplôma 'd Carlo Magno rè di Frânch e di Longobêrd, in dó 'l gîva che 'l tulîva sòt ed ló la cēşa arşâna. Secònd i stôrich dal dé 'd incō, l' urégin dal nòm la duvré èser prôpia int al tèimp di Longobêrd perché dîşen che 'l nòm al gh'âbia raîşi int la léngua 'd cól pôpol. P'r al prēt pramşân Ireneo Affò (1741 – 1797), Lusêra 'l duvré 'l nòm int la preşèinsa, in grōsi quantitê, di lós int al j âcvi l'é atâch. Ló 'l dîs che difâti i Longobêrd int al 604, dôp la batâlia 'd Mântva, a 's în fermê in dóv adès a gh'é Guastâla, àn catê che la pèsca di lós l'ēra bundânt atâch a 'n' 'ìşola ch' àn pó ciamê "Luciaia" pó "Lucciaria e pó, cun al tèimp, "Luzzara" (sèmbra che 'l prém bōregh ed Lusêra al fós dabòun in séma 'n ìşola dal Po). P'r al studiōş ed geograféia Philipp Clüver o Klüver (ciamê in Itâlia Filippo Cluverio) (1580 –1622) invēci al nòm ed Lusêra al deşgniré da "Noceria" (arcurdêda da Claudio Tolomeo (100 cîrca –175 cîrca) int al léber "La Gallia Cispadana") , pó "Lucera", e dôp "Luzzara" sitê antîga rumâna butêda zò a i tèimp dal j invaşiòun di bêrber, e 'l ruvîni suplîdi pó dal luviòun. Ireneo Affò però, int al léber "Della vera origine di Guastalla" dal 1773, al gh'à quèl da dîr in séma l'argomèint: "Imperciocchè io nego assolutamente al Cluverio che la Nuceria mentovata da Tolomeo nella Gallia Cispadana fosse la nostra Luzzara" e a în fà la stôria. Pió avânt l'insést e 'l dîş: "Posto in chiaro che la Nuceria di Tolomeo non sia la nostra Luzzara, io sfido chiunque voglia in Luzzara tanta antichità riconoscere e sapermi dire in quale antico Storico o in quale altro documento prima dei tempi di Carlo Magno ne sappia trovar notizia?". Però da soquânti catêdi fâti da pôch int i soterâni ed la cēşâ parochiêla 'd S.Zôrz, a sèmbra che al j urégin ed Lusêra a sién rumâni, còst a sèmbra dêr ragiòun a Cluverio. Int l' Otsèint è stê catê di rèst antîgh ânch a Codsòt e a Rîva. Int al prém Medioēv (476 – 1000 cîrca), peréiod in dó gh'é stê di grôs muvimèint polétich, Lusêra l'é stê 'n eşèimpi di cambiamèint de sgnuréi e padròun: al Vèschev ed Rèz al cûmpra Lusêra da l' imperadōr Carlo Magno, l' imperadōr dôp ed ló, Lodovico il Pio (778 –840), al reclâma la proprietê, e 'l tōrna èser padròun dal paèiş cun la preputèinsa, dôp al paèiş al vîn dê indrē al Vèschev ed Rèz; ind l' 840 al tōrna a l'imperadōr Lotario I (795 –855) ch' l' al dà a Angilberga, mujêra dal fiōl Ludovico II (825 – 875). Dôp êtri vicèndi tra Cēşa e Impēr, Lusêra al tōrna int al mân dal Vèschev ed Rèz ch' l' al dà, cun Guastâla, a Bonifazio ed Canòsa (985 –1052). Al rèsta ind i pusès di Canòsa fîn a la fîn ed la faméja, a i tèimp ed Matélda l'é arcurdê cme Pēv fra i sō pusès. Int al 1160 Federico I (1122 – 1190) ciamê Berbaròsa, al tōrna dêrel indrē al Vèschev ed Rèz, ânca se chiló 'n prîva mìa pretènder nisûn dirét, perché ocupê da i Cremonèiş, ch' égh vîn arcgnusû al pusès da Arrigo IV (1050 - 1106). Int al 1311 l'imperadōr Arrigo VII (1275 – 1313) l' al dà a Rinaldo Bonaccolsi (1278 – 1328) ciamê "Passerino", sgnōr ed Mântva. Caschê i Bonaccolsi, i Cremunèiş per paûra di Gunşêga, a se şgâgen a ocupêr al paèiş, mó a vînen casê vía da Ludovico (Luigi) Gonzaga (1268 – 1360) che, ind al 1354, égh vîn cunfermê al pusès da l'imperadōr Carlo IV (1316 – 1378). Al tèimp ed la sgnuréia di Gunşêga, Lusêra al vîn rinfursê e, da la piânta ed la só mâpa, 's pōlen vèder incòra incō al piâsi, i palâs ed l'avtoritê e i fabrichêt religiōş, acsé cm' în stê pinsê e fât ind al 1400. Al 28 zógn dal 1350, al poēta Francesco Petrarca mèinter al paseva da Lusêra e dirèt a Pêrma p'r andêr pó a Selvapiâna, al 's è fermê a sèina, int al castèl 'd Lusêra, dal só amîgh Guido Gonzaga, sgnōr 'd Mântva; int 'na lètra spidîda a Lelio de' Leli al cûnta 'd avèir magnê bèin mó 's lamèinta p'r al tanti mòschi e 'l sarabíghi e per 'n' invasiòun ed râni int al castèl. Cun la cunsègna ed Lusêra a Rodolfo Gonzaga (1452 – 1495), fiōl dal marchèiş Lodovico II (1412 – 1478) ciamê al Tûrch, a cumîncia al râm ed la râsa di Gunşêga ed Lusêra. Sòta 'd ló a vîn tirê só al palâs di Gunşêga, ôvra ed Luca Fancelli (1430 – 1502 ), architèt ed la Cōrt ed Mântva. Rodolfo al mōr int al 1495 int la famōşa batâlia ed Furnōv. L'imperadōr Carlo V al nômina 'l duchêt a fèdev dirèt, cun còst Lusêra al sré sèimper pasê in ereditê al pió grând di fiōl ed la faméja. Al marchèiş Massimiliano (1513 -1578) int al 1577 al vènd al paèiş, p'r un móc ed sôld, al cusèin Guglielmo (1538 –1587). Int al 1630 Lusêra 'l tôrna 'l Duchêt ed Guastâla ch' l' al gvêrna mìa sèimper cun furtûna per cîrca mèz sècol, l'àn mantgnû fîn a la fîn ed la râsa di Gunsêga 'd Guastala e dôp la môrt ed Giuseppe Maria Gonzaga, ûltem dóca ed Guastala, sucèsa al 16 'd agòst 1746, in clìân ché finés per sèimper al gvêren di Gunşêga in séma Lusêra. Al 15 agòst 1702 a sucēd la vicènda pió impurtânt ed la stôria 'd Lusêra. In cla giurnêda lé a 's é cumbatû, ind l'ambît ed la guèra ed Sucesiòun Spagnōla, 'na batâlia grôsa fra l'eşêrcit imperiêl guidê dal prîncip Eugenio ed Savoia (1663 – 1736) e i francèiş aleê cun i spagnōl: l'é la famōşa Batâlia ed Lusêra. Int la ritirêda , dal 23 otòber 1702, al trópi francèişi cun dal mîni a fân saltêr p'r âria la rôca, i rèst, ân dōp, a vîne pó druvê a tirêr só pêrt ed la tòra dal dé 'd incō. Int al 1734, scupiêda la guèra per la sucésiòun dal Règn ed Polônia, al paèiş al vîn ocupê dal trópi francèişi e sêrdi, sòta 'l cmând dal rè Carlo Emanuele III ed Sardègna (1701 – 1773). 'Na nōva grôsa batâlia la sucêd al 17 setèmber ed l'istès ân, dōve 'l trópi imperiêli a vînen batûdi incòra. Int al 1747 Lusêra e 'l só teritôri a vînen unî, dôp la fîn ed la râsa di Gunşêga ed Guastâla, a l' impēr Avstriàch ed Maria Teresa (1717 – 1780). Cun al tratê 'd Aquisgrana 'd l' 8 avrîl dal 1748 Luşêra al vîn cunsgnê a Don Filippo di Borbone, (1720 – 1765), dóca 'd Pèrma ch' al drōva l'inteligînsa dal minéster Léon Guillaume du Tillot (1711 – 1774) per tirêr só la cunuméia cun di sôld a fònd pêrs per fêr dal nōvi ativitê. Int al 1759, per decişiòun dal Rè, a vîn scanşlê la cârica ed Podestê perché tóta la burocraséia e l'aministrasiòun ēren stê spustê a Guastâla.
Da Napoleòun a i nôster dé. Int al peréiod ed Napoleòun Lusêra 'l 's unés a la Repóblica Cişalpèina pó al Cumpartimèint dal Cròstel. Caschê l'impēr ed Napoleòun, al 9 fervêr dal 1814, al vîn ocupê incòra dal trópi ed l' Austria. Dôp al Cungrès ed Vièna, 1814/1815, Lusêra al pâsa a la duchèsa 'd Pèrma Maria Luisa d'Austria (1791 – 1847). Al 23 mers dal 1823 a mōr Carlotta (1767) l'ûltma ed la faméja di Gunşêga ed Lusêra fiōla ed Giovanni. A la môrt ed la duchèsa Maria Luisa , al 4 znêr dal 1848, Lusêra 'l pâsa sòta Francesco V Este (1819 – 1875). Al 16 agòst 1860, dôp la II Guèra 'd Indipendèisa (1859), Francesco V e só mujēra Adelgonda a partésen per l'eşéli in Vènet. Dôp al plebisît dal mêrs 1860, Lusêra 'l pâsa sòta al Règn 'd Sardègna. Pó, int al 1861, sòta 'l Règn 'd Itâlia, e dôp la rifōrma aministratîva 'l vîn unî per sèimper a la pruvîncia 'd Rèz. Ind al tentatîv ed cumbâter la dişocupasiòun e la misèria int al 1864 a nâs a Lusêra la préma socetê operâia, dôp ed còsta gnirân fundêdi tânti êtri. Al fâsio 'l piciarà dûr e per dêr l'eşèimpi da subét: al 5 mâg 1921 a vîn masê, in cundisiòun mai dal tót ciarîdi, al zòven anârchich Riccardo Siliprandi. Al prèsi paghê da Lusêra int al peréiod 'd la Reşistèinsa al srà dimòndi êlt: trasfurmê in pulveriēra e in depôşit d'êrmi da i naşésta, al gh'arà 10 partigiân fuşilê a Rezōl ind l' avrîl 1945, êter 7 môrt in divêrsi operasiòun militêri in pruvîncia, môrt e dispêrs ind i câmp ed cuncentramèint, civîl arestê e torturê. Int al dôp guèra e ghe 's rà la riprèişa dal lôti socêli, arivêdi al mâsim cun al siôper "a l'arvêrsa" di braciânt in sém a j êrşen dal Chêv Fiòma.
Cunuméia L'agricultûra, fâta cun sucès grâsia al bòuni qualitê dal trèin, la gh'à un rōl impurtânt int la cunuméia dal pôst, a vînen cultivê: al granâj, al furmèint, al biêvi, la verdûra, la frûta e la vîda; a gh'è ânmca chi tîra só i nimêj e al vâchi. Bèin şvilupêda l'è l'indóstria metalmecânica, égh vàn adrē còla di tsût, di vistî, dal lègn, ed la mubélia; an mânchen mia aziêndi che lavōren int al setōr dal magnêr, ed la stâmpa, di materiêl da costrusiòun e 'd la produsiòun 'd j artécol 'd plâstica e 'd la gòma. |