Stôria 'd Caşalgrând

La Cēşa (1)

Al Municépi

(da 'na vècia cartulèina dal 1930)

Un pcòun ed

Caşalgrând Êlt (1)

Al catêdi ed terimêri, ed simitèri int al zôni cunfinânti a fân pinsêr che in st' al tèri a gh'è stê ed la gînta dal tribó cêltichi fîn da i tèimp prém ed la stôria.

La preşèinsa ed la véia Statutâria, ch' la se şvilópa e la pâsa a i pē ed la muntâgna da Sân Pôl a la Vègia e ch' a sèmbra ch'la sia stêda fâta fîn da i tèimp préma ed la stôria, la cócia a dêr valōr a sté idèja.

L'é sicûr invēci che la pêrta êlta ed Caşalgrând a gh' stê ed la gînta a i tèimp di rumân, al dîşen j interesânt rèst ed l'època catê a l'Ustaría Vècia al tèimp di schêv fât a la metê ed l'Otsèint.

An gh'é mia nutési insém a Caşalgrând che vân pió in à ed la secònda metê dal X sècol d.C. La pió antîga testimuniânsa ch' la riguêrda al nòm "Caşalgrând" la 's arfà a 'na pergamēna dal 945 d.C. (l'uriginêl l'é tgnû da cât int l'archévi dal Dôm ed Rèz) cun còsta Adelardo, vèschev ed Rèz (dal 945 al 952), al cunfērma, a la canônica ed Sânta Maréia ed Castlarân, la cuncesiòun ed tóta 'na şfîlsa ed bèin e dirét tra quisché, per l'apûnt, tót al dècimi ed la Véla "vocatur Casale Grande" (oséia "ciamêda Caşalgrând"), cun tót i relatîv dirét, al 'stèsi dècimi a vînen pó, pió têrd, tirêdi, per dirét, da i Malapresa.

An sa gnînt gnân dal peréiod dal deperimèint e dal j invaşiòun di bârber, mó 'd sicûr sté tèri àn patî l'istèsa sôrt dal teritôri arşân che Sânt' Ambrōş la cuntê cme tra i pió ruvinê da la fória di bârber.

Int al XIII sècol, int al tèimp di Cmûn, tra Rèz e Mòdna a scòpia 'na guèra per la prèişa dal j âchev dal Sècia p'r al Canêl cun l'istès nòm ch' al purtêva l'âcva a Rèz. D' arcurdêr la batâlia ed Furméşen, cumbatûda int al 1201 e vînta da j arşân dôp che i mudnèiş îven ocupê soqûanti tèri insém a la spònda arşâna dal Sècia per contolêr dal tót al fióm. Mó j arsân as în mia fât catêr e, guidê dal podestê Doinabello, în andê al cuntratâch e, a pûnt. da Caşalgrând a ghîn cōrs a drē fîn al pûnt ed Sanguinēt, ed Furméşen, in dó j àn batû

Cun al tèimp di fèdev as cumîncia 'd avèir al prémi nutési sicûri, da dó as vîn a savèir che, Caşalgrând e al zôni cunfinânti, ēren sòta al Vèschev, al Cmûn ed Rèz, a la Badéia ed Nunântla e al cunvèint ed Sân Lisânder ed Pèrma e che i sō castē, dimòndi furtifichê e gnû só intōren a l'ân Mél, ēren argumèint ed quistiòun, cme dimòndi êter ed la zôna, tr'al faméj putèinti e l'arşân, che, int al mètres int al mèz dal lôti tr' al Pêpa e l' Impēr, a cumbatîven tra 'd lōr p'r avèir la 'dmèj int al Cmûn ed Rèz.

Vêrs la fîn ed còl sècol la faméja Fogliani, la pió putèinta tra còli guēlfi, la 's impòn insém a tóti e, casê via i Malapreisa dal Gès e i Sessi fedēl a l'Imperadōr, la vîn numinêda, dal vèschev ed Rèz  Guglielmo Fogliani (vèschev dal 1243 al 1283), fevdatâria ed tót i castē ed la zôna cun ânch al castèl ed Caşalgrând.

Al cmûn ed Caşalgrând l'é numinê bèle int al 1321 e l'armagnarà acsé fîn al 1814 quând al vîn unî a Scandiân dal dóca Francesco IV d'Este; al Cmûn al vîn pó arnuvê int al 1860.

Caşalgrând l'armâgn sòta i Fogliani fîn al 1409 quând Nicolò II Este, al bât i Visconti, Carlo Fogliani e Otto Terzi, l'ôcupa sté teritôri e al fà finîr al lòngh peréiod ed lôta ch'l'à vést int al cuntrêdi di paèiş e dal véli dêres al câmbi al suldaréi di Gunşêga, di Scaléger, di Visconti, e 'd j Estèins in guèrea tra 'd lōr per la padrunânsa dal teritôri arşân.

Da sté dâta fîn al 1859 Caşalgrând al fà pêrta dal proprietê Estèinsi, sêlov l' ocupasiòun per pôch tèimp da di sgnōri dal pôst e da trópi furastērei.

Int al 1413 Nicolò d'Este al dà Caşalgrând, Salvatèra e Dinasân al ferarèiş Alberto Della Sala che int al 1423 l'al pâsa a fèdev. Môrt Della Sala, int al 1444 j Estèins a tōrner proprietâri ed Caşalgrând che, int al 1452, al và a fêr pêrta ed la Cuntèia de Scandiân sòta Feltrino Bojardi.

I Bojardi a gvernarân cla zôna ché fîn al 1560.

Còl di Bujêrd l'é stê un bòun gvêren, in cól tèimp Caşalgrând al mócia pió impurtânsa tânt 'd èser purtê a giudicadûra da dó dipendîven Dinasân e Muntbâbi. In sté peréiod st' al zôni àn duvû patîr al j invaşiòun di Francèiş e di Spagnōl in lôta per la padrunânsa ed l' Itâlia.

Famōş, int la stôria dal pôst, al fât ed l'asèdi spagnōl dal 1555 e 'd la rèişa dal castèl ed Caşalgrând Êlt. Dôp 'na difèişa  curagiōşa quî 'd Caşâlgrând, armêş sèinsa munisiòun, as arènden. Int al tratêr la rèişa i spagnōl îven prumés sêlva la véta a j asediê, mó, cûntr al prumés fâti, soquânt ed lōr a vînen impichê.

Int al 1560 cun la môrt 'd Ippolito a finés la râsa  di Bujêrd ch' la gh'à in Matteo Maria al rapreşentânt pió famōş.

Al fèdev al pâsa sòta la Câmbra Duchêla per sînch ân, pó al vîn dê a i cûnt Thiene ch' al tînen, e al pôrten a Marcheşêt, fîn al 1622. Dôp al tōrna a la Câmbra Duchêla per dēş ân, pó al vîn dê, e tgnû per ónd'ş ân, dal marchèiş Enzo Bentivoglio e da só fiōl Cornelio.

Al tèimp dal gvêren Thiene e di Bentivoglio a règna la pêş, mó la gînta la patés la bróta pèsta, arcurdêda dal Manzoni, dal 1630.

Dôp l'arnûnsia ed Cornelio Bentivoglio al Marcheşêt al tōrna int la Câmbra Duchêla, al vîn pó dê  in fèdev a i prîncip Estèins ch' al tînen fîn al 1725

In cól peréiod ché al teritôri al patés l'ocupasiòun di francèiş, spagnōl, avstriàch e piemuntèiş in lôta per la sucesiòun spagnōla, avstriàca e polâca.

Int al 1750 al Marcheşêt al pâsa al genvèiş Gian Battista Mari ch' l' al tîn fîn al 1777.

A vîn pó dê a Ercole Rinaldo d' Este fîn al 1795 quând Napoleòun, int l'ocupêr l'Itâlia, al decrēta al scanşlasiòun di fèdev.

Al tèimp ed l'ocupasiòun francèişa al cmûn al fà pêrta dal V Cantòun dal Dipartimèint dal Cròstel.

L' a rîv ed Napoleòun l'îva fât nâser subét ed l'entuşiâşem, dôp în intervgnûdi al paûri, al preocupasiòun e a la fîn l'ôdi per i cunténov sacrifési e i patimèint ed la popolasiòun impôst da i francèiş.

Tânt în stêdi al preputèinsi, al tâsi, i ladrocéni 'd j ocupânt che la Restaurasiòun, dal 1814, l'é stêda salutêda cme 'na liberasiòun. Però al nōv dóca Francesco IV d' Este an n'à mia stê bòun ed mantgnîr al sempatéi ch' l'îva fât nâser al ritōren dal Duchêt, mó l'é stê dûr e spietê cûntra tót quî che manifestêven la vòja 'd arnuvamèint cme i cambiamèint dal mumèint a vrîven.

Caşalgrând an gh'à mai perdunê 'd avèirla şbasêda a frasiòun e avèirla unîda al cmûn de Scandiân.

Sibèin a sién pôch i documèint che cûnten ed l'ajót dê, da la gînta ed Caşalgrând, al Risorgimèint italiân fîn al riscât ed la prôpria tèra dal gvêren duchêl, as pōl dîr che l'ajót ch' è stê dê l'è stê grôs e vâlid. A n' în fân fèid al tânti stôri e nutési cuntêdi e pasêdi a vōş da pêder in fiōl.

Al 4 dicèmber 1859 al ditatōr Luigi Farini, ch'al tgnîva in mân al gvêren pruvişôri ed l' Emélia-Rumâgna  més insèm dôp i fât ed la II Guèra 'd Indipendèinsa, cun un decrēt l'arnōva al Cmûn ed Caşalgrând cun al frasiòun ed Salvatèra, Sân Dunèin, Sant'Antunèin, Velalònga e Dinasân.

Tra la fîn ed l'Otsèint e i prém dal Novsèint a s'é vést al şlarghêres ed la prutèsta agrâria, cun a drē la lôta cûntr' al fâsio e al tōr pêrta a la Reşistèinsa partigiâna fât da la gînta 'd la zôna.

In cól sècol ed véta ché al Cmûn ed Caşalgrând l'à tôt pêrta a i prugrès in cunuméia e int al socêl a l'istèsa manēra ed chiêter cèinter ed la zôna.

L' agricultûra, l'antîga cunuméia dal pôst ch'l'ēra pugêda insém al cultivasiòun dal granâj, furmèint, urtâj, vîdi e êlber da frûta, l'alevamèint dal bestiâm, nimêl e pulâster, l'à pêrs di pûnt rispèt a còla 'd l'indóstria.

Difâti, dal 1960, as è şvilupê al j indóstri metalmecânichi e dal materiêl per la costrusiòun (tra quisché còla dal vēder), a còsti as în zuntêdi dimòndi ed còli per la lavurasiòun dal magnêr, cun dèinter còla dal lât, la frûta e l'urtâja; l'indóstria ed la chêrta, la chémica, l'edilésia, di tsût e di visti, ed la stâmpa, dal lègn, ed la mubélia, ed la fabricasiòun ed j artécol ed plâstica e gòma, ed la chêva ed la gêra, sâbia e tèra crēta, fâbrichi ed piastrèli e lastri in ceràmica. Al tersiâri l'é fât da 'na bòuna rēda comercêla e da l'insèm ed servési tra quisché ânca còl bancâri.

 

La cēşa

L'antîga cēşa dedichêda a Sân Bertlamè Apôstol l'é insém a 'n êlta d'ed sōver a l'antîgh bōregh ed Caşalgrând, ed la préma cēşa o uratôrio ch'é stê tirê só an sa mia gnînt. In un documèint antîgh, dal 944, as sà che, la cēşa ed chi tèimp là, la dipendîva da la cēşa ed Castlarân cun al tétol ed retôria. Alōra la Pēv ed Castlarân, óna dal pió impurtânti ed la zôna, la gh'îva la giurisdisiòun insém a êtri 26  cēşi.

As sà che int al 1447 l'é in ruvîna e che al retōr ed Vèlalònga, Adriano, al dmânda e l'utîn dal vèschev l'uniòun cun la cēşa ed Caşalgrând. La costrusiòun ch' a vdòm incō l'é 'd j ân 1649-51, còst a rişûlta da 'n inventâri lasê dal retōr 'd alōra don Alessandro Corradini, ch'l'à tgnû in mân la cēşa per quarantetrî ân, in dó a gh'é scrét che la cēşa l'ēra pèina arfâta ed nōv.

La vîşita dal vèschev dal 1664 la vîn sgnêda cme girêda cme da règola ed la Cēşa, cun l'âbsida centrēla e a mèz sērc. La canônica butêda zò int al 1543, l'é stêda arfâta e la vîn incòra arfâta da i fundamèint int al 1736. L'é stêda tirêda só in dó préma a gh'ēra 'n' antîga clumbêra  ch'l' é ruvinêda a tèra e i sō fundamèint în stê catê int al 1812 quând a vînen fâti al cantèini sòt tèra ed la canônica.

Int al lój dal 1704 Muns.Ottavio Picenardi, vèschev ed Rèz dal 1701 al 1722, al rîva in vîşita pastorêla a Caşalgrând, i prēt, ch' a vrîven l'indipendèinsa da Castlarân, a gh' arcôrden che còsta l'ēra bèle stêda dmandêda int al 1661 dal pâroch don Corradini cun 'na lètra al Vicâri Generêl , al vèschev dōp trî dé ed permanèinsa, in dó l'à prû vèder che la cēşa l'ēra bèin servîda e bèin tgnûda,  cun un decrfēt dal 10 ed lój al la pôrta a Prevostûra e al la dichiâra indipendèinta da la giurisdisiòun ed Castlarân.

La lêrga scalinêda che da la strêda la pôrta al piasêl ed la cēşa l' ēra bèle preşèint int l'èstim dal 1768. Restavrêda int al 1835, l'é incòra arnuvêda int la secònda metê dal XX sècol.

Al sagrê ch' la gh'à dintōren an n'é mia tânt lêregh, al sèra la cēşa in un spâsi céch: da 'na pêrt al trèin in strapiòmb, da cl'êtra 'n'êlta céca in dó un tèimp a gh'ēra al simitèri sarê dal tót int al fervêr dal 1932.

La cēşa la preşèinta 'na facêda divîşa in trèi pêrti, cun antipôrdegh, sculpîda da fînti clòuni unîdi cun un êrch a vôlta. Justamèint e imblimèint a vînen fât int la préma metê dal XIX sècol e 'd j êter rastâver int la secònda metê ed l'istès sècol. La tòra l'é stêda tirêda só sèimper int la secònda metê dal XIX sècol

Pôch luntân da la cēşa a gh'ēra, préma dal XVI sècol, 'n uspési per i puvrèt.

(1) Fôto da Wikipedia.it