Stôria 'd Cadelbôsch ed Sōver

Al Municépi

Viêl di Téli

Al Tragatèin

Dal teramêri al Tragatèin

Piò ed quâter-méla ân fà la zôna ‘d la bâsa arzâna l’ēra in grôsa pêrta quacêda dal padóli e dòunca salvâdga. Un bèl mumèint, grâsia a i depôşit purtê a la bâsa dai fióm e dai turèint, al padóli a tachén ad arculêr mò a duvrà pasêr dimóndi tèimp prèma che l’ òm al pôsa mètregh pè. La préma preşèinsa ed l'óm ind la zôna ed Cadelbôsch l'é testimunièda da 'na teramêra 'd l'etê dal brónz (XVII - XII sècolo p. C. ) catêda ind al 1890 int la zôna dal Tragatèin, i schêv àn purtèr ânch a la lûş, tra chiêter lavōr, rèst ed teracôta e 'd crêta, e  'na cà in séma al gòci ch' la ‘s é deşfâta a cuntât cun l'âria. 'Na pêrt di rèst catê în tgnû da cât int al muşèo ed Piaşèinsa. L'època Rumâna an à mìa lasê testimuniânsi particulêri dal só pasâg ed i pusébil rêst în ed sicûr suplî sòta a di móc ed depôsit ed ripôrt. Cun al cròl ed l'impēr Rumân, int al 476 d. C. cîrca, al campâgni în stêdi bandunêdi e i fióm e i canêl, mìa pió tgnû a drē, àn ròt j êrşen e mandê sót àcva tót, da la via Emélia fîn al Po. L'é stê alōra che int la zôna àn cuimincê a nâser al grandiōşi distèisi ed bôsch (trê zó pó mél ân pió têrdi) che, a vîn dét, àn dê al nóm al Cmûn.

Int l' època ed l'invasiòun di Longobêrd (VII-VIII sèc. d. C .) dal céchi comunitê a's ēren fermêdi tr'al fési buscâj e îven cumincê a lavurêr la tèra. Ûn di prém cèinter l’è gnû só al Tragatèin, béle ocupê a l'etê dal brònz, fōrsi perché la zôna l’ēra pió al ripêr da i dişaster dal j âcvi. Al sît ocupê l’è cgnusû cun al nòm caşamèint Ruvariolo in un documèint ed l'ân 853, al nòm Ruvariolo (al deşvîn dal tedèsch Rohr) al stà, jostapûnt, a spieghêr un pôst pantanōş pîn ed valsâna  e câni ch' ēren atâch al casamèint. Dôp l'invasiòun ed j ungherèiş ind j ân 899 e quî gnû dôp, dintōrna al caşamèint è stê tirê só, per difèişa, un castèl. Al castèl ed Ruarōl (Ruarolo), al gh’ēra int al 1054, l’ēra proprietê dal famèj fevdêli dal pôst pó, int al 1219 o pôc dôp, l’é pasê sòta al cunvèint ed Sân Şvân Evangelèsta ed Pèrma. La só véta l’è stêda, a tóti al manêri cûrta, e int al 1305 a gh’ēra armêş sōl i rèst del mûri e del cistêrni. I frê Benedetèin, ind al pôst dal castèl, àn tirê só ‘na grancia, oséja ‘n’ aşiènda agrécola cmandêda da ‘na cōrt principêla. Cla cōrt la srà pó arfâta e cambiêda in còla che vdòm al dé d’incō int al peréiod 1586-1619. Vêrs la metê dal XV sècol davânti a la cōrt é stê fât pasêr al Cròstel, al cunvèint ed Sàn Şvân, per andêr da ‘na rîva a cl’êtra, l’à més só un traghèt apôsta béle cgnusû alōra, al 1517, cme al Traghetìn. I nòm Tragatèin e Ruarōl a srân druvê int al cōrs dal XVI sécol per ciamêr l’istès pôst, pó al nòm Tragatèin al vinsrà. Al d' ed dèinter dal castèl ed Ruarōl a gh' ēra la cēşa ed S. Şvân, cgnusûda fîn dal 1095, ch' la dvintrà proprietê dal cunvèint ed S. Şvân int al 1219. Scampêda al castél, l'ēra incòra in funsiòun ind la secònda metê dal XIV sécol mó dôp la srà cambiêda da l'uratôri ed S.Mâver tirê só al d'ed dèinter ed la cōrt. Fōra dal castél l'ēra stê tirê só, atâch al Mgél, 'na secònda cēşa intitulêda a S.Faustèin, arcurdêda cme proprietê dal cunvèint ed Canósa int al 1116, e che, in sègvit, a ‘s perdrà ògni sègn.

 

Da Vico Zoario a Cadelbôsch

L’urégin ed la zôna cumunêla dal dé d’incō l’a s’ arpôrta a j ân tr' al 500 e al 1000, peréiod ed quând a nasîva al bōregh ciamê Vicus Zoarij o Vico Zoario, dal latèin Vicus ch’a vōl dîr vilâg ed Zearius da zea ch’al vōl dîr spelta (in dialèt "fariōl"), êrba alōra dimòndi comûna ind la zôna. Dôp l'invasiòun ed j ungherèiş ânca Vico Zoario o Vicozoaro, atâch al Tragatèin, la dvintrà 'na furtèsa. Al pió antîgh documèint in dóv' a s’ arcôrda dal bōregh a risûlta éser al rôgit dal 6 avrîl dal 1032 "Actum infra Castro qui dicitur Vico Zoario"  in dóv' a ’s documèinta la dunasiòun fâta da Everardo 'd la Mudlèina al Vèschev ed Rèz dal castèl ed la capèla ed Vico Zoario e scréta dal nudêr Guidone dèinter al castèl e in 'n' êtra 'd l'ân 1115 "Actum in Castro Vico Zoarij". Int al 1215 risûlta padròun dal castèl e ‘d la grôsa pêrt dal trèin arèint, Gherardo del Bosco, dal só nòm deşvîn (acsé a 's cûnta) al nóm dal dé d'incō dal paèiş. Vêrs al 1219 i trèin in dóv' i padròun ēren i Benedetèin ed Canòsa (Boschetto e Roarolo) a pasén in properietê di frê Benedetèin dal cunvèint ed S. Şvân ed Pèrma. Chilōr a cumîncen un grôs lavôr ed bunéfica del tréin e àn dê véta al mzadréj ed Ruarōl e dal Buschèt. La mzadréia dal Buschèt l'ēra mésa int al teriângol cuntgnû da la strêda ch' la pôrta a Runsēş, da la pruvinciêla fîn al pûnt dal Cròstel, cun al só cèinter ind l'antîga ustaréia-albêregh ciamêda Begarola, in ségvit ed properietê dal marchèis Gherardini.

Ind al cōrs di sécol XII - XIII al cunvèint ed S. Prôsper ed Rèz, p'r avèirel cumprê o da 'na dunasiòun, al dvintrà al pió grôs properietâri dal castèl. Int al 1320 a 's fà avânti la necesitê de şlarghêr ed dû mêter i fusòun per dêr 'na sicurèsa pió grôsa a qui che gh' ân dà stêr in sém a la tòr. Tachêda al castèl (butê zó ind al XIV sècol) a gh'ēra la cēşa ed S. Celestèin, numinêda int al 1025 cme 'na comûna capèla. An sà mia al perchè mó tra la fîn del XIV e l'inèsi del XV sècol, la gînta l'à bandunê Vicozoaro e la s'é spustêda a circa dû chilômeter  a matèina in dó l'à tirê só, ind la puşisiòun dal dé d'incō, 'na nōva cēşa ed S. Celestèin ciamêda incòra 'd Vicozoaro cm' al paèis nōv.

In sém a l'incrōş cun la statêla 63, ed fiânch al véc magaşèin dal Cunsôrsi Agrâri , ch' l’ é stê trê zò (adès a gh'é 'na bânca), a gh'é, incòra adès, 'na cà antîga ch'la dà int l'ôc pr' i sō trî êrch. An 's cgnós mìa al fîn e al perché l'é stêda tirêda só, fōrsi l'ēra la préma canônica ‘d la cēşa o 'na quêlch centrêla ed 'n ōrdin religiōş che ind al véci chêrti la gnîva ciamêda "Le Delizie", nóm incòra adès arcurdê da i pió véc, ânca s' an ‘s în cgnòsa mìa al perché. Dèinter, ind l’intrêda, a’s câta ‘na pitûra a frèsch intachêda, epór interesânt, ôvra ‘d un pitōr del Quâtersèint, in dó ghé piturê quâter sânt; fra lōr al dmèj tgnû l’è còl ch' l’arvîşa al pêpa S. Celestèin I, al prutetōr dal cēşi ed Cadelbôsch.

 

Int al Rinasimèint

Vêrs la fîn del XIV sec., tr’al 1350 e al 1400, al nóm dal nōv, Vicozoaro, al sparés dal véci chêrti e al vîn cambiê cun còl ed "Domus de Bosco" (Cà dal Bôsch) ânca per l' efèt dal spustamèint ed la gînta pió a matèina (in dóv' al dé d'incō a ghé 'l cèinter  dal paèiş). Al Rinasimèint (1400 – 1600 cîrca) l'é stê un peréiod ed grôs spiandōr e ‘d grôsi batâli. Cadelbôsch, cme tót l' arşân l'ēra alōra sót a la râsa 'd j Este. Cme dét, còst l'é stê un peréiod ed grôşi ôvri. Difâti d'intōrna al 1570 a vînen inviê impurtânt lavōr idrâvlich ed bunéfica, al fîn de 'n sparpagnêr mìa al j acvi di turèint che da j Apenèin a gnîven zò e bagnêven la "padusa" (al vâl ed Nuvalêra e Guastâla). Al teriângol fât a l’albaşèin ed Cadelbôsch ed Sót e ‘d la Sèida dal Cròstel e dal Canalâs l’armagnîva , però, quacê dal j acvi e dòunca, per avrîr ‘na vìa ânca a sté âcvi, as è fât lòngh a la vìa "Bresciana" – l’ēra la strêda vécia préma che gnés fât la Statêla 63 - al schêv che l’à ciapê al nóm ed la vìa, cun còst  a s'é purtê al j âcvi fîn a la Pramşâna, da pôch scavêda paralēla al Po. La grôsa pèsta del 1630, còla ch’la impî al pagîni di Promessi Sposi dal Manzoni, la ciâpa ânca Cadelbôsch in dóv' a mōr 60 persòuni. Per dmandêr a Dio la grâsia a's é més zó, atâch a la cēşa ed S.Celestèin, i fundamèint ed l' oratôri ciamê da la gînta al "ceşulèin" , dedichê a la Beâta Vêrgin ed la Gêra e a i sânt Sebastiân e Rôch. L’è stê trê zó int al 1940 per fêr pôst al nôv imbòch ed Via Sacân. L’è còst al sécolo in dó, per un peréiod mìa precisê, Cadelbôsch l’è stêda al sît e la cà ‘d un Capitân (l’ēra cme un maresciêl di Carabinēr dal dé d’incō) ch' al gh’îva sót ed ló l’Èrşen, Bôsch ed Sòt, la Sèida, Sès, Mancaşêl e S.Prôsper. Cadelbôsch a 's pōl vantêres per óna dal prémi scōli ed campâgna fâti mìa a benefési di réch, di nôbil o dal clâs pió fortunêdi mó di pió puvrèt. Fundêda int al 1679 cme scōla péja da don Pelegrèin d' Oglio, l'alōra pâroch ed Cadelbôsch ed Sōver, l’à dê alôg in magiurânsa a i ragasō dal clâs mêno benestânt ch' a 'gh gnîva insgnê al prémi cgnusèinsi dal calcôl, ed luchêla e 'd gramâtica. Per incuragêr la frequèinsa don Pelegrèin al dêva a i pió bişognōs 'na quêlch munèida cgnusûda da la gînta cme "ferlèin". Al vacânsi estîvi, fât curiōş, an gnîven mìa fâti a benefési di sculêr mó per fêr arpunsêr i mèister. La Scōla Péja, dvintêda dôp Seminâri Celestiân, la cuntinvê la só ativitê ânca ind i sécol dôp e la srà sarêda dal tót ind al 1961.

 

Vêrs l’unitê d’Itâlia

L’è ind al mèz dal 1700 che a 's méten zó i fundamèint ed la nōva cēşa dal cèinter (còla dal dé d’incō) nêda int al 1769. La cēşa vécia, cun la tòra dal campâni, l’è pó stêda mésa dèinter a còla nōva, dimòndi pió lònga e pió lêrga. A la fîn dal 1700, cun la lèg 19 messidoro (mèiş a cavâl di nôster zógn e lój) ed l' ân VI (1798) ed la Repóblica Francèişa a gnîva fât al distrét ed Gualtēr cun dèinter Gualtēr, Pēv Salşêr, S.Vitôria e Cadelbôsch. Int al 1810 in conseguèinsa dal lèg ed Napoleòun che urdnêven l'ôbligh ed fêr i simitèri luntân da la burghêda, a vîn fâ a mezanôt dal paèiş al simitèri dal dé 'd incō dedichê a S. Francèsch. Tr’al 1800 e al 1830 ‘na sfîlza ed dişâster a câschen adôs a la zôna ed Cadelbôsch, tra còsti al pió dulōroşi în: ‘na pideméia ed tîfo, un taramôt dimòndi fôrt e ‘n’ inundasiòun  dimòndi grôsa. L’é còst ânch al peréiod in dó la gînta la cumîncia arblêres al preputèint gvêren duchêl fîn a rivêr a la costitusiòun del gvêren pruvisôri ed Rèz del 1848, nê a sègvit ed la fûga del dóca, Francèsch IV, spavintê dal nutèsi ed la rivolusiòun ed Vièna e dal 5 giurnêdi ed Milân. Tra i vuluntâri a gh' ēren ânca sèt ed Cadelbôsch. Int al 1859 a’s cumbât la grôsa batâlia ed Solferèin e S. Martèin e al 19 d ‘agóst, la gînta ed Cadelbôsch l’à picê al mân a Giuseppe Garibaldi ch’al pasêva d’ ed lé. Al 4 dicèmber dal 1859, cun decrēt dal governadōr Farini, é stê fundê al cmûn ed Cadelbôsch ed Sōver ind la giurişdisiòun dal dé d’incō, égh vînen unî j antîgh distrèt ed Ruarōl, Vicozoaro e la pêrta d’ed sōver ed la Cōrt Mantvâna. La pêrt d’ed sòta, de stà cōrt, incō l’as pōl arcgnòser cun al zôni ed S.Rôch e S.Bernardèin, ch’ēren bèle stê, da tèimp, tôt al cmûn ed Rèz e dê ai sgnōr ed Guastâla e a i Gunşêga ed Nuvalêra. Al prém sendéch l'é stê Enrico Terrachini (dal 1860 al 1866). Int al nōv cmûn ed Cadelbôsch a vînen tôt só 203 frânch e 57 centèişem per la sotoscrisiòun  per la spedisiòun ed Garibaldi in Sicélia . In di dêş ân dal 1860 al 1870 al prém séndech, Enrico Terrachini, al mèt in pē al scōli elementêri póblichi, per mas'c e fèmni, ind al quâter frasiòun dal cmûn. Int al 1876 a vîn més insèm ‘na regulêra cundòta médica dal cmûn. Int al 1889 a nâs la préma Socetê Coperatîva ciamêda: "Associazione Operai Braccianti". Int  al’ j elesiòun aministratîvi dal 1899 i socialésta e i radichêl unî cunquésten per la préma vôlta al Cmûn, fîn alōra amministrê da i monarchîch e da i liberêl.

 

Dal ‘900 al dé d’incō

A i prém dal 1900 a vîn fundê la préma Coperatîva ed Cunsóm dal paèiş, a vîn inavgurê ânch un salòun per spetacôl ciamê: "Teatro Catellani", şlarghê pó ind al 1953. La préma Guèra mundiêla la fa di môrt ânca tra la gînt ed Cadelbôsch, 150 sitadèin dal cmûn a mōren, tra quisché dō mdâj d'argînt: Luigi Panini e Alpenore Melli. P'r arcurdêr i môrt in guéra ind al 1922 int la facêda dal Municépi a vîn scuacê ‘n târga ed mêlmer cun scrét i nóm ed cla pôvra gînta. A la fîn dal 1920 davânti 'l Municépi a’s tîra só al fabrichêt dal scōli . Int al 1925, al 13 dicèmber a l’Èrşen a 's tîn, de sfrûş, al têrz cungrès ed la federasiòunn arşâna dal Partî Cumunésta. Tr’ al 1919 e al 1926 a vîn fât la grôsa Bunéfica Pramşâna-Molia ch’l' interésa ânch al cmûn ed Cadelbôsch in séma i trèin a matèina dal Cròstel. Int al 1936 a vîn inavgurê al Palâs dal Cmûn ôvra ed l' inzgnēr  De Sanctis. Int al 1939 la Bânca Agrécola Comercêla ed Rèz l’arvés al prém spurtél a Cadelbôsch ed Sōver, in cól peréiod a’s fân i prém impiânt ed lûş elètrica. Int al 1940 a scòpia la secònda Guéra mundiêla. J ân tr’ al 1941 e al 1945 în j ân ed la Reşistèinsa e la gînta dal paèiş l’è intervî cun bèin 232 óm e 27 dóni. Al dóni dal paèiş în stêdi ânca còli ch' ân dê l’idèja ‘d la famōşa "Adunata Sediziosa" ‘d l' otobér 1941, óna dal manifestasiòun pió grôsi ‘d la rivôlta al fâsio ch' l’à més insèm, davânti al Municépi, pió ed 1.000 dòni. Finî la guéra ind la sêla dal Municépi è stê numinê al Cumitêt ed Liberasiòun e la Giûnta, ch’ l’è nasûda cun Igino Marastoni séndech dal 1945 al 1946, ch'l’è stêda apruvêda dal Perfèt ed Rèz cun al Decrêt dal 12 ed lój 1945. La bróta aluviòun dal Po dal 1951 la fa véder la solidarietê di sitadèin ind i confrûnt ed la gînta 'd la bâsa arşâna. Int al 1958 a vîn inavgurê l'eşîlo da Cmûn a dedichê a i Môrt ed la Liberasiòun. Al 1959 l’é l'ân ed l' inavgurasiòun ed la Bibliotēca Comunêla ind la sêla Rotònda dal Municépi.

Int al 1961, a l’ Èrşen, a vîn inavgurê al ricôver pr’ j ansiân e inâbil ciamê Casa della Carità.

In ricôrd ed tót i môrt in guéra dal peréiod ed la Resistèinsa, al 26 setémber 1965 a vîn inavgurê, int la Piâsa ‘d la Libertê, al monumèint dedichê a la Resistèinsa, ôvra ed grôs valōr artéstich dal scultōr Marino Mazzacurati. Per unurêr i môrt in guéra ind al cōrs ed la lôta per la Liberasiòun, a Cadelbôsch a vînen tirê só di pilastrèin ind i divêrs pôst in dōv' é gnû di masamèint.