Stôria 'd Bibiân

 

 

Al Cmûn 'd Bibiân lé in dóve 'na vôlta a gh'ēra 'l lèt ed l'Èinsa.

 

Al j urégin

Pôchi în al nutéis 'd l'urégin ed Bibiân: però în tânt i sègn ed la préma preşèinsa 'd l' òm: casadōr-cuntadèin (fònd ed capâni, rèst ed cerâmica, tânt uşvéj fât a mân in prēda) che 's arfân a l'època tr' al prém e l'ûltem peréiod 'd l'etê 'd la prēda.

La lòunga permanèinsa di Gâl l'è testimuniêda da rèst ed l'etê dal fèr e dal môd ed parlêr armêş int al dialèt dal pôst.

Bibiân l'è stê, e l'è armêş fîn a la fîn dal I sècol, 'na "véla" d' campâgna. 'Na fîla 'd cà 'd campâgna stremnêdi lòungh a l'ónica strêda, un pôst avêrt al scuriasêdi 'd eşercit e ladròun ed tót i tèimp, sèinsa mûri ch' égh fésen da scûd.

 

Urégin dal nòm

Al nòm pió antîg ed Bibiân l'è "Bubianus" dal vôlti cambiê in "Bibianus" ch ' al deşvîn dal nòm latèin "Baebius"; i "Bebii" ēren 'na faméja ed cuntadèin rumân che, al tèimp ed la colonişasiòun rumâna, a gh'ēra stê dê dal tèri ciamedi "ager Baebianus".

Dû sît a Bêrch a gh'àn incòra al nòm di "Bebii": Bèbi grând e Bèbi céch, al fât che i dû sît a gh' âbien incòra cól nòm a pré vrèir dîr che al fât al sia vèira. Dòunca, l'è pusébil che l'urégin dal nòm dal pôst la sia lighêda a quând, int al I sècol, i rumân àn ocupê al pôst e che al tèri ocupêdi âbien ciapê al nòm dal cuntadèin rumân padròun dal sît.

Mó gh'è ânca chi dîş che 'l nòm al deşvègna dal latèin "bubiuanum" osèia: pôst i dó gh'è dal vâchi

In tânt i rèst rumân catê in sègvit a schêv fât int al pôst: tèri côti, cerâmichi e uşvéj da cuşèina.

 

Medioēv

L'é sōl cun l'etê medievêla che 's cumîncia cgnòser edmèj la stôria 'd Bibiân quând un prém gróp ed cà 's unésen lòungh la strêda ch'la purtêva 'l difèişi in sém a l'Ėinsa ed còsti a gh'é armêş cla costrusiòun  ciamêda Turâs.

L'è in un diplôma 'd Ottone II, imperadôr dal "Sacro Romano Impero", al prém documèin in dóv' a 's lēş cun sicurèsa per la  préma vôlta al nòm ed Bibiân. Al ducumèint al gh'à la dâta dal 980 in dó gh'è 'na lésta ed Pēv cunfermêdi ed nôv a la cēşa 'd Rèz tra còsti a gh'è apûnt “Plebum Bubiani”.

Invēci al prémi nutési în ed XI sècol: l'é 'na bòla dal pêpa Stefano IX dal 1057 in favōr dal cunvèint ed S.Prôsper ed Rèz in dóv' a 's pêrla 'd un castèl e 'd la pēv ed "Bibianum", la secònda vôlta l'è in 'na bòla dal pêpa Alessandro II dal 1072 in dó vîn citê incòra sté castèl e la pēv ed "Bibbianum".

Int al XII sècol la stôria 'd Bibiân la 's lîga cun al vicèndi 'd Canòsa còst al vîn arcurdê ânca int al stèma dal cmûn in dó 's vèd un cân cun un ôs in bòca. Al teritôri l'è stê dê in fèdev a la faméja Canòsa pó int al 1155 al bōregh al vîn pasê sòta al fèdev, sèimper di Canòsa, ed Bianèl, còst fîn al 1757 ch' al pâsa sòta la faméja di marchèiş Gabbi ed Rèz.

L'è sōl in cól peréiod ché che la stôria ed Bibiân la dvèinta un pô più cêra, cun l'uniòun ed soquânti cà lòungh a la strêda ch' la purtêva vêrs al difèişi che dêven int l' Èinsa l'ûltem rèst de sté difèişi l'è la masésa costrusiòun ciamêda al Turâs.

Bibiân al gh'à mai 'vû un "castrum" un castèl tót suo per la difèişa. Per còst int al vicendi militêri e civîli ed cl'època l'è sèimper stê pôch impurtânt. Int al cōrs di sècol quî 'd Bibiân per difèndres  a 's în sèimper urganişê insèm a Quâter Castē e cun al sō quâter rôchi. L'invaşiòun 'd j ungherèiş, sucèsa tra l' 898 e al 955, cun l'omicédi dal vèschev Azzo II în stê  un dişaster grôs per la gînta dal nôstri campâgni, in pianûra 'n gh'ēra pió sicurèsa e 'l prémi culèini arşâni ēren dvintêdi un ripêr p'r al faméj che pôch a la vôlta în dvintêdi i prém gróp 'd abitânt dal pôst.

 

Etê modêrna

La pêrta pió grôsa 'd la gîn ed Bibiân, là sèimper lavurê int l'agricultûra fât, còst, ch'l'armâgn acsé ânch int al cōrs ed j ân cun 'na carateréstica divêrsa da ch'al j êtri zôni 'd la pruvîncia. A diferèinsa ed ch'j êter pôst in dóv' al cuntadèin al duvîva impgnêres p'r i bişogn ed la faméja cun al câmbi dal cultûri, in mancânsa 'd un marchê ch'égh permetés ed baratêr la produsiòin in pió cun di prodòt fât a mân o industriêl, l'amzêder, l'afituâri o al cuntadèin proprietâri 'd Bibiân al cambiêva al cultûri secònd al bişògn ed l'indóstria o dal marchê che, da tânt tèimp, impgnê ind la trasfurmasiòun e int l'esportasòun dal Grâna, ch'al gh'à prôpia a Bibiân la só cûna. Da divêrs stódi a s'é fât l'idèja che in ûn cunvèint benedetèin ed Bibiân în stêdi fisêdi per sèimper al règoli ed la risèta per la prudusiòun dal Grâna.

Per còst a Bibiân al prê stâbil, pûnt ed partèinsa per la produsiòun dal Grâna, l'è la principêla cultûra ' d la zôna.

Bibiân l'à utgnû l'indipendèinsa cumunêla a l'època dal Dipartimèint dal Cróstel, mèinter cun la caschêda ed Napoleòun, int al 1815, p'r al vrèir ed Francesco IV, l'è stê, cun Bêrch e 'l jêtri frasiòun, unî al cmûn ed Muntèc in dó al gh'è armêş, per fôrsa, fîn al 1859. Al muciarà la grandèsa d'adès sōl int al 1860, quând a tōrna nâser al cmûn ed Bibiân fât ed dō véli: Bêrch e al Cèinter.

Cun la nōva sistemasiòun dal teritôri e 'd l'aministrasiòun Bibiân al şmèt ed fêr pêrta 'd la circoscrisiòun ed Muntèc, da cól mumèint al gh'à 'l dirét 'd numinêr al só cunséli comunêl.

Divêrsa da còla bibianèişa la stòria ed Bêrch (per dimòndi tèimp lighêda a Muntèc e a Pèrma), andêda a fêr pêrt dal cmûn ed Bibiân sōl dôp l'Unitê 'd Itâlia.

 

Al frasiòun:

 

Bêrch

Int al 781 l'ēra sòta la diôceşa 'd Pèrma, còst a 's lēş in un diplôma ed Carlo Magno ch'al fésa i cunfîn tra la diôceş 'd Pèrma e còla 'd Rèz. L'è stê acsé che la só stôria l'è stêda indipendèinta da còla ed Bibiân: l'è andê adrē al vicèndi dal cmûn ed Muntèc e 'l sôrti 'd Pèrma insèm a la pêrta êlta ed Fôsa. Tr' al parôchi arsâni che dipendîven alōra dal teritôri pramşân a gh'ēra ânca: la Gàida, la Duchèsa, la Cadè, Sànt'Ilâri, Campēşen, Puvéi, Castelnōv 'd Sòt.

 

Ghiêrd

La bòuna qualitê dal furâg ed la zôna 'd Bibiân a 's câta ânch int la bòuna qualitê dal lât, cla carateréstica ché l'ēra cgnsûda bèin da j alevadōr dal pôst, al studiōş Mario Iotti l'à fât chêş che cla superioritê l'ēra duvûda a l'ûş dal 900 biōlchi ed la spianêda dal Ghiêrd ch' în stêdi per sècol tèri 'd pastûra p'r al zôni l'è atâch.  Difât da 'n'eternitê al comunitê 'd S.Pôl, Quâter Castē, Bibiân, Berch, Queriêgh e S.Bertlamè a i sfrutêven cme bèin comunêl. La cunfèirma de sté superioritê l'è stêda dêda dal nâlişi fât int al 1875 dal prufesōr Pellegrino Spallanzani (1839 - 1912) dal " Regio Stabilimento di Zootecnia" ed Rèz: sté nâlişi àn més in cêr al qualitê in pió dal lât prodòt cun i furâg ed la zôna rispèt a êter pôst ed la pianûra arşâna.

Al studiōş Naborre Campanini (1850 - 1925) la spieghê al tèri a trâsi ed Bibiân acsé:

 

 «praterie fertilissime (…) Bibbiano è comune di circa 5500 abitanti; lieto di cielo aperto e d’aria salubre, ameno e ricco di pascoli irrigui che si estendono per circa seicento ettari».

 

Al stôrich Odoardo Rombaldi l'à scrét che int al: «1797  vi pascolavano per cinque mesi i bovini».

Ed sicûr i proprietâri di trèin dal Ghiêrd a preferîven la pastûra e l'alevamèint perché rendîven di pió che arêr o la cultûra dal furmèint.

Ânca dôp la Restaurasiòun al Ghiêrd l'à cuntinvê a èser tèra ed pastûra int al n. 154 dal 21-22 mâg 1885 ed  " Reggio Nova, quotidiano economico amministrativo" a 's lēş:

 

"Ai tempi di Francesco IV, tutte le mattine, per tempo, un uomo, detto vaccaro, suonava la corna o trombetta per raccogliere le vacche di diversi e portarle al pascolo sul Ghiardo; a sera al ritorno altra… suonata".

 

Int al pôst a's è ânca cultivê l'ulîv fîn al Sesèint.

Int al 1785 al dóca 'd Mòdna, Ercole d’ Este III, l'îva pinsê  'd cambiêr la cultûra 'd tót al Ghiêrd. Per furtûna còst an n'è mia sucès. Ânca se al Ghiêrd al gnirà druvê pó cme câmp estîv per j aliêv uficêl ed l' Acadèmia 'd  Mòdna fîn a quând è sucès di fât pôch gustōş tra 'l ragâsi dal pôst e i suldê; al pôst  l'è stê druvê ânca p'r al j esercitasiòun dal trópi ed l'eşêrcit dal dóca e per còli 'd l' eşêrcit avstrîach .

L'ûltem dóca, Francesco V d’ Este, int al 1847 a sōl un ân da l'invistidûra, l'à urdnê 'd trasfurmêr in câmp cultivê i câmp a pastûra dal Ghiêrd, perché gh'ēra bişògn ed granâj e fōrsi ânca di sôld ed j afét da tirêr só. A finés acsé l'ûş fât da tót, per pió ed mél ân, dal tèri dal Ghiêrd. Al gros pès ed tèra l'è pó stê divîs in tânt pcòun ed 'na mèza biōlca, 'na biōlca, dō biōlchi e afitê a prèsi bâs al faméj bişognōşi. Acsé, per quêşi sèint ân, pió ed sèint faméj a gh'àn avû tèri p'r al mantgnimèint dê dal furmèint, al vèin e 'l furâg p'r al bèsti. Còst l'à permés a tóti 'l faméj de scampêr da la fâm al tèimp dal guèri mundiêli dal Novsèint.

La srà la grôsa chersûda cunômica 'd j ân Ssânta a decéder la fîn de sté mudèl urganişê, quând i padròun àn arnunsiê al proprietê di pcòun ed tèra. La gestiòun in coperatîva,  gnûda dôp, l'è durêda pôch.

I pruvedimèint dal Cmûn, dal 1967 al 1970, àn purtê a la sparisiòun per sèimper de sté grôsa proprietê póblica, incō al Ghiêrd a gh'è dal cà, dal j indóstri e aşièndi agrécoli 'd cuntadèin proprietâri.

Int j ân Otânta a Bêrch e al Ghiêrd în stê fâ al prémi amzûri per fêr la Chêrta di trèin ed l' Emélia Rumâgna. È stê pusébil vèder ché i trèin carateréstich ed la zôna ed cerniēra tra la pianûra e la culèina ("margine appenninico") ed la pêrta emiliâna. Tót dû i trèin în tra i pió antîgh ed la nôstra regiòun, égh vîn dê un etê tra i 50.000 e i 60.000 an.

 

Piasōla e Curniân

La frasiòun ed Piasōla l'è citêda in un ât dal vèschev Eriberto ch' al dêva ai Canòsa "duas cappellas unam in villa Placiola".

Al bōregh ed Curniân l'è stê "véla" di Canòsa; în tânt i documèint dal cunvèint ed Marôla, incō  tgnû dacât int l'Archévi de Stêt ed Mòdna, a 's lēş cme i frê benedetèin ed la muntâgna a gh' avésen soquânti cà int al pôst.

Al Turâs

Al Municépi

La Cēşa

La Stasiòun