Stôria ed Rèz

(quêrta pêrt)

Al 1900 e al scòpi ed la préma guèra mundiêla

 

 

La cunquésta dal Comûn ed Rèz ind al j elesiòun dal 1899 e la nômina a séndech dal socialésta Alberto Borciani în stê al sègn 'd un grôs cambiamèint ch' al mûda, mó ed dimòndi,  la fâcia ed la sitê. Ind al 1901 a nâs la Câmbra dal lavōr ch ' l' unés 202 urganişasiòun conômichi cun quêşi 30.000 inscrét. Al nòmer ed la gînta dal Comûn al pâsa da 50.000 abitânt ind al 1851 a i 70.000 dal 1911. In chî ân lé al crèser ed la cunuméia e dal nòmer ed la popolasiòun l' impòn ed butêr zò al vèci mûri ( a 's êra bèle cumincê ind al 1873) e l' inési dal şlargamèint ed la sitê vêrs la campâgna.

L' aministrasiòun, guidêda da i socialésta, la cumîncia a tōr in mân 'na sèria ed servési (farmacéi, âcva, eletricitê), mèinter al Coperatîvi dal Lavōr a 's urganéşen, ind al 1904, in Cunsōrsi. Dôp l'intervâl ed la batûda eletorêla dal 1904 – 1907 al Comûn socialesta al cunténva la só polética ed rifōrma sìa ind l' edilésia (la costrusiòun dal Cà Operâi) che ind al setōr ed la scōla mèinter l'indóstria la cumîncia a rinfursêr la só preşèinsa ind la cunuméia lochêla. La nâsita ed l' OMI (Officine Meccaniche Reggiane) per mêrit ed Giuseppe Menada ind al 1901 l' é un segnêl impurtânt ânca perchè ind l'operasiòun a gh' àn tôt pêrta di capitêl mìa sōl arşân.

Ind al 1908 ind la fâbrica a gh'é ucupê bèle 1200 operâri, la dvintrà, ind al gîr ed trèint' ân, la prém uficîna ed la regiòun ind al setōr metalmecânich e l'à rapreşentê, per di dêş ân, un pûnt ed préma impurtânsa ind al sistêma cunômich pruvincêl. Al scòpi ed la préma guèra mundiêla al fà andêr pió fôrt al şvilóp sìa dal setōr industriêl per la guèra che ind al setōr ed la lavurasiòun di prudòt agrécol cun l'impurtânsa, ânca ind la stôria, dal setōr ed la lavurasiòun dal lât (ind al 1915 in pruvîncia a lavurêven 763 caşê) mèinter al nuvitê ind al coltûri e ind al setōr zotètnich a pôrten la pruvîncia a i prém pôst ind la gravdatōria cunômica ed la regiòun.

Al pegioramèint dal scûnter socêl, cun la fîn ed la guèra, l'é sintû in môd dramâtich ind l' arşân dóve la superioritê socialésta l'é cunfermêda ind al j elesiòun dal 1919, còst an n' é mìa asê a fêr cûntra a j ât ed j agrâri e d' j industriêl che câten ânca d' j aleê ind la cèca bourghesía, comercêla danegêda dal sucès dal coperatîvi ed cunsóm, per favurîr al nâser dal fâsio.

 

Al fâsio.

 

Al prém fâsio arşân al nâs mìa da per ló mó al vîn impurtê da la bâsa mudnèişa e carpşâna. Al şparpagnêres dal squadrîşom al j aministrasiòun socialésti, mìa bòuni ed dêr na rispôsta sìa polética che culturêla, a câschen òna drê cl' êtra. 

Tr'al 1921 al 1922 al fâsio al cunquésta la pruvîncia, al tōş vìa tóti al cunquésti fâti da i Comûn ( gèstiòun di servési comunêl, l'asistèinsa, cunsóm), sōl al coperatîvi, che êren bèin dèinter a la cunuméia lochêla, a gh' la chêva in un quêlch môd a salvêres; al regém, a drê furmêres, l' à duvû cunfruntêres cun la realtê, e, dal vôlti, al s'é cuntintê ed fêr dvintêr fasésta al j urganişâsiòun ch' a gh' êra préma. Tr' al 1925 e al 1935 la scrupulōsa infiltrasiòun dal fâsio ind la socetê la dêv fêr i cûnt cun la dişucupasiòun (pegiorêda da la crîşi dal ' 29) e, ind al 'stès tèimp, cun l' arnuvamèint ed la cunuméia lochêla. La nâsita ed la Coperatîvi dal Lateréi (1934) ind al setōr ed la lavurasiòun dal lât e al şlarghêres dal Regiâni cun al spustamèint ed la prudusiòun ind al setōr stratègich ( aparèc), în ed j intervèint che sêrven a inrubustîr i fundamèint ed l' indóstria arşâna, în 'd j ât fât dal regém dal fâsio cun l' ajót dal capitêl privê ch' arén lasê di sègn fònd  indla cunuméia arsâna. 

Al fâsio al mócia al mâsim ed l' apôg quând al cunquésta l' Etiopia, mó 'n opoşisiòun, fâta ed sotquâc, cun dal raîsi fòndi in tóta la pruvîncia (cha da socialésta la s'é cambiêda in comunésta) la cumîncia a fêres sintèir. La cunfèirma de sté preşèinsa ed lôta e divêrsa ch' la gh' à ânca di strèt cuntât cun j arşân scapê a l'èster (préma ed tót in Frância), bèle da j ân dôp al '21, în i tânt  e divêrs arèst, al cundâni a sintunêr 'd ân ed galêra o 'd cunfîn a sitadèin arşân

Al deşfêres dal regém al celéra cun la guèra, al melcuntèint ed la popolasiòun marchê dal rasiunamèint di bèin ed préma necesitê (ind al '42 a's rîva a dal rasiòun ed 150 grâm ed pân al dé) al crôl di frûnt ed guèra per la scarsitê ed la mâchina militêra fasésta, a gh'àn dal cuseguèinsi insém a la tgnûda dal regém fasésta.

N' în la cunfèirma la grôsa sfilêda dal 26 ed lòj dal '43 e al fèsti in tóta la pruvîncia che salóten la caschêda dal fâsio. Al prém segnêl che la strêda ch' l' aré purtê a turnêr a cunquistêr la libertê la sré stêda difécila l' é al masâcher dal 28 ed lój davânti a i cancê dal Regiâni ( nōv operâri masê da l' eşêrcit). Dôp l' 8 ed setèmber al teritôri arsân al dvèinta un pôst in dóve a vînen fât di gróp ed  partrigiâni. La préma vindèta, al masâcher di sèt fradê Cervi, l'é pr' avèir vrû purtêr avânti la lôta armêda che, nonostânt l'eşecusiòun ed don Pasquino Borghi e d' êter ôt pateriôta, la se şparpagna in tót al teritôri arsân.

Cun quêşi 10.000 partigiân arcgnusû ed frûnt a 625 môrt in cumbatimèint o rapreşâli la lôta ed liberasiòun ind l' arşân la mócia i carâter ed 'na guèra ed pôpol. La reasiòun fâta da i fasésta e dai tedèsch 'é dimòndi dûra a la tòca pûnti ed crudeltê gnân da crèder ( masâcher ed Cervarolo, 23 ed mêrs 1944, 23 môrt, masâcher ed la Bettola, 24 ed zògn 1944, 32 môrt; masâcher ed Véla Mnôs, 30 ed lój 1944, 22 môrt; masâche ed Legoreccio, 17 ed novèmber 1944, 23 môrt; masâcher ed Pûnt Cantòun a la Duchèsa, 14 ed fervêr 1945, 20 môrt). Fra i môrt civîl în 74 j ârşân deportê e masê in di câmp ed concentramèint, in mèz a lōr 10 ebrèi. A sté prupôsi a gh' é 'd arcurdê al pâroch ed Quâra don Enzo Boni Baldoni, decorê dal tétol ed ''Giusto delle Nazioni'' pr' avèir salvê divêrs ebrèi arşân.

Al 25 avrîl dal '45 al sègna un cambiamèint stôrich: a vînen arfâti al j aministrasiòun democrâtichi sòta al cmând dal CNL (Cumitêt ed Liberasiòun Nazionêla) cl' à dirèt la lôta armêda. Cun al prémi elesiòun dal '46 a Rèz a 's vèd subét la superioritê dal PCI (Partî Comunésta Italiân) ch' l'à purtê avânti sìa la lôta cûntra a i fasésta che la Reşistèinsa, mó la sitê la pōl cuntêr ânca insém a fôrti persunalitê ed carâter nasionêl cme al catôlich Giuseppe Dossetti e al liberêl Meuccio Ruini. Dôp al j elesiòun dal 18 avrîl dal '48 a's rinfôrsa la diresiòun anticomunésta ed la poltica nasionêla, per Rèz la ricostrusiòun l'é un peréiod ed grôsi dificultê sìa coonômichi che polétichi.

Al prém d'avrîl 1950 al Gunfalòun ed Rèz l' é stê decorê cun l' amdâja d'ōr al Valōr Militêr per la partecipasiòun ed la sitê a la Reşistèinsa,

 

Al dôp guèra

 

Dôp un peréiod ed lôti sgnê, tr' al '50 e al '51, dal licensiamèin ed 2100 di 4900 e pâsa operâri dal Regiâni, e 'n' ocupasiòun ed la fâbrica durêda 493 dé ch' la finés cun 'na grôsa batûda dal sindachêt, la tōs al vía, cun al mètres ed fiânch al vèc setōr ed la lavurasiòun di prodòt agrécol, 'na céca e mèdia indóstria mecânica che ind j ân e-Sânta – Stânta la gh' à al mumèint pió bòun. Al 7 ed lój 1960, ind cal cōrs ed 'na manifestasiòun sindachêla, sînch operâri arsân: Lauro Farioli, Ovidio Franchi, Emilio Reverberi, Marino Serri, Afro Tondelli, tót inscrét al Partî Comunésta, în masê da la puliséia in còla ch' la vîn ciamêda ''Strage di Reggio Emilia''  tgnûda vîva int al memôria da la cansòun ed Fausto Amodei ''Per i morti di Reggio Emilia''.

A la fîn ed j ân '60 Rèz l' é bèle 'na sitê quêşi tóta industrialişêda ch' la tènd a şvilupêres, cme sitê' secònd i Piân regoladōr che a vînen fât ûn a drê a cl'êter e che sêrchen ed dêr al dréti pr' al şvilóp.
Ind j ân Stânta Rèz la vèd nâser al terorîşem lighê al Brigâti Ròsi.

Al şvilóp conômich al pôrta a 'na grôsa migrasiòun dal meridiòun d' Itâlia, in particulêr da la Calâberia e dal paèiş ed Cutro, cun di lavuradōr ind al setōr ed l' edilésia.

Da j ân '80 al benèser rivê cûn al şvilóp di pricipêl setōr produtîv al pôrta Rèz a i prém pôst ind al claséfichi nasionêli per i livê cunômich.

Ind al 'stès mumèint l'aministrasiòun póblica, dóve la sinéstra cun al PCI la mântin, per divêrs ân, la superioritê polética, la pûnta al mioramèint dal cundisiòun ed véta ed la popolasiòun cun al şvilóp ed 'na rêda ed servési ind i setōr ed l' asistèinsa, ed la cultûra e 'd l' istrusiòun che, in môd particulêr ind al setōr di prém ân e véta cun j eşîlo comunêl, la rîva al mâsim in câmp internasionêl mó la pòn la necesitê ed nōv sfôrs pr' al futûr per mantgnîr e garantîr i livê mâsim ed dóve l'é rivêda.