Stôria ed Rèz

(têrsa pêrt)

A i tèimp ed Napoleòun

 

Ind al 1785 la sitê la cûnta 17.000 abitânt mó 5.000 ed quisché în puvrèt, in sitê a gh' é 27 cunvèint e 64 cēşi. La campâgna la cûnta 25.000 abitânt. Sibèin j ûltem pruvedimèint dal Dóca Ercole III la crîşi cunômica, duvûda al câl ed la lavurasiòun ed la sèida, la crès sèimper di pió. Al melcuntèint e l'arbòmb ed la Rivolusiòun francèişa a 's fân sintèir prèst; i prém sègn ed rivôlta a sucêden bèle int al 1791 quând, cun al mutîv ed 'na stagiòun teatrêla mìa trôp bòuna, j arşân a 's arvûlten per la préma vôlta cun di dzōrden ed piâsa. Cun dimòndi sperânsi j arşân àn festegê l' arîv di francèiş a Rèz. Scapê al Dóca, l'à tôt pè un Cunséli Pruvişôri, i nôbil e democrâtich arşân (Antonio Re, Antonio Gabbi, Giovanni Paradisi) a cócen subét  per utgnîr i privilèg riservê a la sitê bèle dal 1409, cun al puntêr a 'n' indipendèinsa aministratîva e cun l' apôg ed Napoleòun in persòuna (cun ló j arşân îven inviê di cuntât bèle da préma). Ind al nôt tr' al 20 e al 21 agòst 1796, cumincêda cme 'na barófa la s' é mudêda, quêşi subét, in rivôlta finîda cun la casêda vìa ed 600 suldê dal presédi duchêl e la prèişâ dal cmând ed la sitê da pêrt dal Senêt; in còla tr' al 25 e al 26 agòst j arşân àn tirê só in Piâsa Grânda l' '' êlber ed la libertê '' e sêlten fōra dapertót al j insègni ed la ''Repóblica Arşâna'', ind l' istès dé al Senêt l'à tôt in mân uficialmèint al gvêren ed la sitê e dal duchêt ed Rèz cun la dichiarasiòun ed la Repóblica Arşâna.

Al 30 setèmber a rîva la nutésia che 'na clòuna 'd avstríach, armêş tajê fōra da Mântva asediêda da i francèiş, a sêrchen ed pasêr ind l' arşân per rivêr a Firèinsa. Al Gvêren Pruvişôri, per paûra che rivésen fîn a Rèz, al riunés la guêrdia cévica e cun di volontâri al fà un côrp armê al cmând dal capitân Carlo Ferrarini. J arşân a 's bóten adrē a j avstríach e j ôblighen a lughêres ind al castèl ed Muntchiaróghel ind al teritôri ed Pèrma.

Al 4 'd utòber, dôp un cumbatimèin, a vînen ublighê a la rèişa, a lâsen 144 perşunêr, trèi salmeréj e tóti al j êrmi.

A la batâlia, ed pôca impurtânsa, a 'gh vîn dê un particûler significhêt perchè l'é cunsiderêda la préma batâlia per l' indipendèinsa italiâna.

Napoleòun, per arcgnusèinsa,  al regâla a la sitê ed Rèz al butèin ed guèra e 'n bandêra francèişa cun scrét ind la bânda biânca :''Montechiarugolo''.

Ugo Foscolo ind la só ''Oda a Buonaparte liberatore'', al ciâma Rèz ''città animatrice d'Italia''.

Dôp la fundasiòun ed la Repóblica Cispadâna (fâta dal sitê ed Rèz, Mòdna, Bulògna, e Ferêra) a cumîncia un nōv peréiod. Ind al cungrès che s' é tgnû a Rèz (27 dicèmber 1796 – 9 znêr 1797), dóve Napoleòun l' é l' urganişadōr mìa uficêl, i deleghê dal sitê ed Bulògna, Ferêra, Mòdna e Rèz a dichiâren (30 dicèmber) la Repóblica Cispadâna. Ind la sidûda dal 7 de znêr al deputê ed Lugo Giuseppe Compagnoni al propòn ed tōr al Triculōr biânch, ròs e vèird ( a bândi spiâni) cme bandêra ed la repóblica ''... una, indivisibile, e indipendente''. Ind l' istès mumèint in Lumbardìa a 's fōrma la Repóblica Cişalpèina. Rèz la fà pêrt ed la Repóblica Cispadâna cme Dipartimèint dal Cròstel, la gôd ed 'na sèria ed rifōrmi aministratîvi e socêli ed grōs livèl per còl che riguêrda la giustésia, l' istrusiòun e l' asistèinsa. Rèz dôp al giurnêdi ed glôria dal 1796 – 1797 la và pó a drē al vicèndi lighêdi, cun i só e i zò, dal j armêdi francèişi in Itâlia, da quând la Repóblica Cispadâna la dvèinta Cişalpèina ( cun l' ingrès ed Milân, ed Mâsa e dla Garfagnâna) fîn a la fundasiòun ed la Repóblica Italiâna ind al 1802.

Napoleòun al gh' à la manēra ed mandêr a l'êlta al sperânsi republicâni quând, dôp che al s'é més in cò la curòuna imperiêla ed Frância (1804), al 26 ed mâg 1805 a Milân a 's dichiâra rè d' Itâlia.

Per i festegiamèint ed l' incuronasiòun Rèz la ricêv la vîşita ed Napoleòun ind al lòj dal 'stès ân.

Ind al 1814 a 's dân i nòm uficêl al véi sitadèini: cun la grôsa sudisfasiòun ed dimòndi arşân in tànti véi a gh' é stê turnê a mèter i nòm vèc.

A 's arcôrda che ind al gvêren dal prém Règn italiân a gh' àn avû dimòndi impurtânsa j arşân: Agostino Paradisi (1736-1783), Luigi Lamberti (1759 – 1813), Antonio Veneri (1741 – 1820), Giovan Battista Venturi (1746 – 1822).

Al peréiod napoleônich al finés ind l' avrîl dal 1814.

 

La Restaurasiòun

 

Cun al tratêt ed Vièna dal 1815 al duchêt ed Rèz al tôrna a Francesco IV d' Este che al scanşèla al lèg francèişi, al tōrna  a mèter só còli estèinsi dal 1771, tóti al cârichi a vínen decîşi dal Dóca, al tōrna a scanşlêr la libertê de stâmpa, al tōrna a dêr a i gesvéta l'insegnamèint, al mèt di lémit ânca a l'istrusiòun cun strichêr l'ingrès a l' Universitê per: ''... imporre un limite all' abuso delle scienze''.

Al 27 lòj ed l' istès ân cun 'na grând fèsta a vîn a Rèz Francesco IV: i festegiamèint a dûren sē dé e al Cmûn al regâla al Dóca al Palâs dóv' adès a gh'è la Prefetûra. Al Dóca, ch' l' é stê ricevû al só artōren cun indiferèisa da la sitê mó sostgû da la gînta ed la campâgna, per antîga uşânsa sustgnidôr ed l' avtoritê duchêla, al sērca 'd inviêr 'na polética a dû binâri cun al mèter ed fiânch a l' artōren a un contròl rigorōs, a èser ladèin insèm a j argomèint che riguêrden l' asistèinsa.

Ind al 1824 al fònda a Rubēra al Tribunêl statâri per giudichêregh i responsâbil dal delét ed carboneréia, tradimèint e d' ufèişa al Rè, ind al 1828 l' artōrna a mèter só la censûra in sém a la stâmpa e al teâter. Al gvêren estèins a 'gh và dê al mêrit d'avèir fundê e urganişê al manicômi ed Sân Laşêr ch' l' à 'vû un rōl impurtânt ind la stôria nasionêla dal malatéi ed la mèint.

Per la bòuna puşisiòun geogrâfica ed Rèz, in sitê l' upuşisiòun al gvêren duchêl la sērca per divêrsi vôlti ed riunîres in un sistēma urganişê ind ' j incûnter fra i gróp e al j idèi che deşvînen da la Lumbardéia (Carboneréia ''Federati'') dal Stêt ed la Cēşa (Carboneréia) e dal Piemòunt (''Sublimi Maestri Perfetti'') mó la validitê ed la dûra represiòun Duchêla la ròump divêrsi vōlti sti tentatîv.

Ind al 1822 28 imputê arşân a vínen procesê e nōv cundanê a môrt. Sèt a scâpen in tèimp préma 'd èser ciapê e di dû imputê ciapê e més in galêra sōl Giuseppe Andreoli prêt ed vintôt ân, profesōr al Cunvét ed Curèz, al và in sém a la fōrca al 17 utòber 1822.

A sèmbra che al Dóca, per un pô ed tèimp, al gh' âbia 'vû ind la tèsta l' idéia de dvintêr rè d' Itâlia per còst al tōş cuntât cun al pateriôta Ciro Menotti; a Mòdna però scòpia la rivulusiòun ( 3 fervêr 1831), al Dóca al fà ciapêr Menotti e, custrèt a scapêr, l' al pôrta sêgh in ustâg a Mântva.

Per fêr frûnta a i fât j arsân urganéşen un cōrp ed trópi cmandêdi dal generêl Carlo Zucchi (turnê a Rèz al 23 fervêr vistî da prêt) mèinter la cuntèsa Giuditta Bellerio Sidoli (la dvintrà aiutânt ed Giuseppe Mazzini) la fà şvintajêr al Triculōr in sém al Palâs dal Cmûn. I fât a finésen ind al gîr 'd un mèiş, i rivulusionâri a vînen batû a Rémin, al 9 ed mêrs al Dóca al tōrna cun la scôrta di suldê avstríach, a vîn armés l'ôrdin ind al Duchêt. La represiòun l' é, sta vōlta, bèin pió dûra: a vînen dichiarêdi 212 cundâni; in sém a i rivêl ed la sitadèla ed Mòdna , Ciro Menotti, e Vincenzo Borelli al 23 ed mâg dal 1831 a vân a la fōrca, dimòndi rivulusionâri a scâpen a l'èster cun l' eşéli volontâri, siēlta còsta fâta da dimòndi pateriôta arşân sia democrâtich che liberêl (Giovanni Grilenzoni, Giuseppe Lamberti, Giovanni Sidoli, Piergiacinto Terrachini, Antonio Panizzi , dvintê pó diretōr ed al Bibliotēca dal British Museum ed Lòndra).

A mōr Francvesco IV e ind al 1846 a tōş al só pôst al fiōl Francesco V, l' é l' ûltem Dóca ed Rèz.

Sòta al só gvêren a vîn fât al pió grôs monumèint arşân dal XIX sècol: al Teâter Municipêl.  Francesco V al mêrca la polética ed sustègn a l' Avstría ânca sòta al prufîl militêr, fât còst cunfermê int al 1847 da l' arîv a Rèz ed trópi ungherèişi .

Mó al cambiamèint socêl e cunômich che a 's é şvilupê, sibèin la dûra polética ed contròl estèinsa, dôp al 1830 al pôrta al la necesitê ed 'na şvôlta polética ch' l' an 's pōl mìa vansêr ed fêr.  Al frûnt d' j aversâri, divîs tra liberê moderê e i favorèvel a la râsa di Savoia e gróp democrâtich favorèvel a Mazzini, a gh' la chêva a catêr l'unitê ind al giurnêdi dal mêrs 1848, quând la sitê l'é incòra in mân a i pateriôta e al Triculōr al tōrna a şviontajêr. Francesco V spavintê dal rivôlti ed Milân e da la rivulusiòun ed Vièna, al bandòuna 'l stêt e al scâpa in Avstría. Rèz alōra al fà un gvêren pruvişôri ch' al 's unés cun còl ed Mòdna, per la préma vôlta a 's vōta per vèder se i sitadèin în favorevél a l'uniòun cun al Piemòunt. Mó la speriĵnsa ed gvêren indipendèint la dûra pôch, la batôsta ed Novara dal 23 mêrs, e l' armistési Salasco al 9 agòst a fân finîr ste tentatîv de speriĵnsa democrâtica.

La sitê la tōrna incòra sòta a l' Estèins, mó quând ind al 1859 còst al vîn batû, al Duchêt al vîn zò sòta al pèiş di fât sèinsa partuculêri rivulusiòun né viulèinsi, l' 11 zógn 1859, dôp la batûda ed Magenta dal 4 dal 'stès mèiş, al Dóca al scâpa da Mòdna cun 3.600 suldê: l'é la famōşa '' Brigata Estense ''.

Al plebisît dal 10 ed mêrs dal 1860, cun 50.012 cûntra 77 l' aprōva l'uniòun al Règn d' Itâlia.  Al fèsti e l' intuşiaşèm p'r avèir turnê a catêr la libertê in carghêdi ânca da la vîşita, al 6 ed mâg, ed Vittorio Emanuele II, fât ch' al sègna dal tót l'uniòun ed Rèz a la nasiòun ch' l' é drē nâser, al 27 ed lój j arsân a cunsègnen al gvêren ed la sitê al Cumisâr dal rè Luigi Carlo Farini.

Al 31 agòst 1862 cun decrêt n. 814 al Rè al fònda la Câmbra ed Comêrc ed Rèz.

Dichiarêda l' Unitê al fôrsi polétichi a tōrnen a discóter.

Ind al j elesiòun dal 1867 e dal 1870 a và a vutêr un eletorê cunfûs e sèinsa fidócia, mèinter la situasiòun cunômica la và in pēş per la crîşi finansiâria e la presiòun fischêla la crès d' ed là dal soportâbil (al vèci tâsi a s' în zuntêdi ânca còli dal nōv stêt unitâri). Al rivôlti dal maşnê cunfêrmen la rotûra che gh'é fra sitê e campâgna, in 'na situasiòun dóve la râsa di padròun l' é al 70 % dal côrp eletorêl. Al cundisiòun ed véta armâgne dûri préma ed tót ind al campâgni dóve, ind j ân Stânta a 's invéia un grôs flós emigratōri vêrs l'èster.

La sinéstra, divîşa in divêrsi pêrti (democrâtica, repoblicâna, masiniâna, garibaldèina) la cumîncia a catêres intōrna a i Cîrcol e gróp de stâmp socialésta e repoblicân. L' é ind l' urganişasiòun di lavuradōr e ind la sô difèîsa che la sinéstra la câta la mâsma unitê.

La nâsita dal prémi socetê ed mótva asistèinsa e dal coperatîvi (per prémi còli ed cunsóm) a 's cumpâgna al şlargamèin ed la bêş eletorêla, ch' la permèt fr' al 1860 e al 1890 l' elesiòun al Parlamèint di prém quâter candidê dal sinéster (Prampolini, Maffei, Corbelli e Basetti). ''La Giustizia'' fundêda da Prampulèin ind al 1886, la dvèinta la vōş di lavuradōr arşân ch' a gh' la chêven, ind al gîr ed dēş ân, a rifursêr 'n' urganişasiòun fôrta e cgnusûda in sém a tót al teritôri pruvincêl.