Stôria ed Rèz

(secònda pêrt)

Dôp al Mél.

 

Mèinter in sitê l'avtoritê dal Vèschev la ricēv impurtânt apôg, l' imperadôr Ottone I al dà  l'avtoritê ed cûnt al vèschev Ermeraldo, e Corrado II, int al 1027, al nômina Teuzone mès imperiêl. Al teritôri ed Rèz insèm cun còl ed Pérma, Brèsa, Mòdna, Mântva e Ferêra a fân la mêrca dal Marchèiş Tedaldo ed Canòsa ch' la dvèinta pó (1076) al patrimòni ed la cuntèsa Matélda ed Canòsa (1046 – 1115) ch' l'é incòra, ânca nōv sècol dôp, 'na legènda.

Regîna 'd un stêt, ch' al 's distènd da Mântva a Lóca da Firèinsa al Dêlta dal Po l'é  prutagonésta dal scûnter fra Impêr e Papêt.

Ind al 1127 a vîn numinê al prém Còunsol; êtri cârghi int al Cmûn în quî di Capitân e di Séndech. L'é dal 1130 la préma nutésia sicûra che a Rèz a gh'ēra 'na magistradûra municipêla furmêda da dû còunsol, destinê pó a dvintêr di pió, cun l' incâregh ed dêr 'na mân al vèschev; ind al mèinter al faméj ed la pió antîga nobiltê fevdêla, abandunê i castē in campâgna, artōrnen a ocupêr al cèinter sitadèin a 's prepêra acsé i fundamèint dal grôsi quistiòun che prèst arén sgnê la véta sitadèina.

Ind al 1167 la sitê la fà pêrt ed la Lêga Lumbêrda cûnt'r a Federico Barbarossa; la tōş pêrta al cumplôt ed Pontida e a la batâlia ed Legnân.

Int al 1183 la sitê la fîrma al tratêt ed Costanza dóve 'l còunsol arşân Rolando della Carità al ricêv l'invistidûra imperiêla. Sē ân pió têrdi ânch al vèschev al giûra fedeltê al cmûn a nòm ed la gînta sòta la só giurişdisiòun. Al peréiod ed pêş al gh'à un bòun efèt p'r al şvilóp civîl: int al 1199 al gvêren ed Réz al mèt só di statût nōv, al bât munèida, a vínen avêrt dal scōli e a 's s'ciâmen di mèister cgnusû, al comêrc al crès e la nōva âria ed bundânsa la favurés ânca l'êrt. I castē dal teritôri a vînen pôch a la vôlta sotmés al  sitê.

 

Al dişcôrdi civîli e l' ingrès in sēna 'd j Este.

 

Al Duşèint a 's preşèinta cun 'na guèra civîla: i '' Maşaperlèin'', (schésa piôc) parôla ingiuriōşa per sgnêr i popolêr, a gh' la chêven a mandêr via da Rèz i nôbil, che per còst în stê ciamê '' Scupasunê'' (quî ch' àn ciapê i scupasòun), l'é l' inési dal cunténvi batâli fr 'al pêrti ch'àn insangunê la sitê ind al cōrs dal sècol, dóv' în intervgnûdi al potèinti faméj di Fogliani, di Sessi, di Manfredi o di Malapresi e che d' in vôlta in vôlta a 's fân ciamêr ''Guêlf'' e ''Ghibelèin'' o  ''Superiōr'' e ''Inferiōr''.

 

(Quând, in chi tèimp ché, a 's pêrla ed ''pôpol'' e 'd  ''popolêr''  a 's intènd sèimper ed quî ch'ēren iscrét al corporasiòun oséja: banchêr, finansiêr, mercânt, nudêr, maslêr, marangòun, frêra, carpentēr, sêrt e via acsé e mìa ed lavurânt o operâri ch' an gh' îven mìa gnân al permès ed mètres in socetê).

 

Int al 1273 a vîn fât un pûnt in séma 'l Cròstel per arvîr un pasâg vêrs la muntâgna.

Int al 1281 în finîdi al mûri che circònden la sitê.

Int al 1290 Rèz, fiachêda dal batâli intêrni e dal guèri cun al sitê şvinânti, la pâsa sòta la sgnuréia 'd Obizzo d' Este, ch' a 's fà cgnòser bèin prèst p'r al só rapreşâli bestiêli.  An n'é mìa che l'inési: mandê vìa j Este al 27 de znêr 1306, al dé ed Sân Grisostomo  venerê d' alōra fra i sânt prutetōr ed la sitê, j arşân àn subî in pôch tèimp l'avtoritê ed Giberto da Curèz, dal pêpa Giovanni XXII ( dal 1326 al 1328), di Fogliani e di Gunşêga. I sgnôr ed Mântva, ch' a 's în fât cgnòser per la severitê ch' a gh 'îven, cun la costrusiòun ed la Sitadèla, int al 1339, àn fât  un grôs cambiamèint a 'na pêrt ed la sitê: per fêr al lavōr àn butê zò 149 cà ch' a gh' êren ind i pē.

Mèinter la sitê la tîra avânti cme la pōl al pideméi da sècol, a i cunténov cumplôt di nôbil mandê vìa da la sitê e al saczêdi dal cumpagéi ed vintûra per tóta la campâgna, gnâ la sgnuréia di Gunşêga la 's preşèinta cme decişîva.

Int al 1371 Feltrino Gonzaga al vènd Rèz per 50.000 fiurèin d' ōr a Barnabò Visconti, da cól mumèint lé Rèz la và a drē al sōrti ed la Vépra (al stèma ed la râsa di Visconti), cumprèişi naturalmèint al cunténvi campâgni ed guèra di sgnōri ed Milân.

Al nōv sècol al 's arvés cun un gvêren incòra divêrs, còl dal pramzân Ottobono Terzi; al 30 ed zògn dal 1409 j arşân a 's mèten sòta al marchèiş Nicolò d' Este ch' al gvêrna Rèz fîn al 1442. A cumîncia acsé un peréiod ed pêş e 'd 'na lèinta riprèişa, int al 1474 a nâs ind la sitadèla Ludovico Ariosto, a Rèz a 's dân al câmbi i gvernadōr, al pió cgnusû ed quisché, Matteo Maria Boiardi, in cârica dal 1487 al 1494, a sré stê cgnusû pió per i só mêrit artéstich che per quî aministratîv.

Int al 1510 pêpa Giulio II al dà la scumónica a la sitê ed Rèz perchè l' an vōl mìa èser sotmésa a ló. L' istès pêpa l'ocûpa Rèz dû ân dôp e la nôstra sitê, per cîrca dû ân, l'é gvernêda da ló. 'N êter gvernadōr dimòndi cgnusû, l'é al stôrich Francesco Guicciardini, l' à gvernê la sitê dal 1517 al 1523, fîn a quând l' é turnê Alfonso I d' Este. Ânca Rèz l'à visû alōra la só stagiòun dal Rinasimèint, grâsia al pió bòuni situasiòun cunômichi.

Ai prém dal '500 la Duchèsa ed Ferêra, Mòdna e Rèz, Lucrezia Borgia, l' à favurî l'inési ed l'êrt ed la sèida in sitê, destinêda, ind al cōrs dal sècol, a dvintêr 'na grôsa ucasion ed bundânsa.
Sté richèsa generêla l' à bzê in sém a 'l şvilóp dal j êrti e dal lètri, quisché în j ân dal Curèz e 'd Lelio Orsi, di scultōr Bartolomeo Spani e Prospero Sogari ciamê al Clemente, dal studiōş ed la cunuméia Gaspare Scaruffi e l' à prodòt 'na vèira riprèişa edilésia, cun al sustègn, fra chi êter, ed Filippo Zoboli, vèschev  ed Comacchio, e tgnûda só da l' architèt Antonio Casotti.

Ind al 1550 j abitânt ed Rèz în 13.070.

Int al 1551 per anticipêr i perécol ed j asêlt a la sitê, a vînen butê zò al burghêdi intōren a la sitê per un méj dal mûri, al cà butêdi zò în pió ed 1.000, cun cēşi e palâs ed valōr: l'é la famōşa ''tajêda''.

Int al 1556 Cornelio Bentivoglio al fà la bunéfica ed lêrghi zôni ed tèri datōrna a Rèz  cun un grôs vantâg p'r i racôlt.

Int al 1595 a 's pèinsa che síen sucès i prém mirâchel ed la Beâta Vêrgin ed la Gêra, che per la só venerasiòun ind al 1597 a s' é cumincê a tirêr só 'na başélica impunèinta.

I prém trî ân dal XVII sècol în sgnê da 'na grôsa crîşi conômica e da la pèst; intânt Rèz la dvèinta, dôp che j Estèins àn pêrs Ferêra e àn spustê la capitêla a Mòdna, la secònda sitê 'd un duchêt dimòndi calê 'd impurtânsa, a cumîncia i só e i zò tra i peréiod ed regrès e di cûrt peréiod ed riprèişa, sgnê dal crèser dal scunèint e 'dal rògni municipêli.

Int al 1665 Rèz l'à subî un asèdi da pêrt dal trópi spagnôli.

Grâsia a l' aministrasiòun enêrgica e acôrta ed la duchèsa Laura Martinozzi, vèdva 'd Alfonso d' Este, a la fîn dal sècol a gh'é n'êter peréiod ed relatîva tranquilitê.

J abitânt ed Rèz calê ed nómer per la pèst dal 1630 ch' la cavşê la môrt ed 4.000 persòuni, a tōrnen ad èser 15.000 int al 1695, mèinter la sitê la dvèinta réca ed fabrichêt religiōş  secònd la môda dal tèimp.

I prém ân dal XVIII sècol în pîn ed religioşitê. La sitê la gh' à 42 cēşi, 23 cunvèint 23 uratōri. La gînta ed cēşa ed la diocésa în  cîrca 2.000.

Int al 1780 a 's fân 2 pûnt: còl in séma 'l Sècia a Rubēra e còl ed Sân Pelgrèin in séma 'l Cròstel.

Cm' a 's sà l' Europa ed la préma metê dal Setsèint l'é turmintêda dal guèri ed sucesiòun còst l' arpôrta, in sém a tót al teritôri pruvincêl, i scûnter, j asèdi, i pasâg ed trópi e la mişèria, mèinter l' avtoritê duchêla la 's fà sintèir o cun dal nōvi tâsi per i sódit o per mèz ed manifèst per cumunichêr che, per 'na quêl ragiòun, în scapê vìa.

La pêş 'd Aquisgrana (1748) la tōrna a dêr al duchêt a Francesco III d' Este a 'gh tōş al pôst ind al 1780 Ercole II, ûltem ed la râsa dirèta ed j Estèins. Mó gnân la só campâgna ed rifōrmi, fâta in ritêrd, l'é servîda a justêr al sōrti ed la sitê. Gnân pió un cumbatimèint l' à interesê al teritôri arşân fîn a l' arîv ed Napoleòun. Ind la sitê, préma che al dóca al tirés vìa l'universitê, a fiurésen a 'd ôvra ed Lazzaro Spallanzani, ed Bonaventura Corti o 'd Antonio Vallisneri, i stódi sientéfich, mèinter i gabeliêr a dvèinten réch, tra la ristocraséia e la burgheséia inluminêda a se sparpâgnen i prinsépi ed nervōş ch' arén, a la fîn dal sècol, impiê la mécia ed la rivolusiòun.