Stòria 'd Rèz

(préma pêrt)

Rèz sitê

Dai tèimp préma ed la stôria a l'etê rumâna

 

La nâsita ed Rèz la sèmbra inturtiêda  ind la legènda. A gh' é chi dîş che a fêrla nâser în stê i Légor, chi dîş ch'în stê j Etrósch, chi i Gâl Bôi o, secònd Plinio, i Rumân che més sòta i Bôi, ind al 187 p.C., àn spustê ché 'na lōr colônia. Mó a dimustrêr che, ind al teritôri ed còla ch' la dvintarà Rèz, a ghé stêva ed la gînta fîn da l' etê préma ed la stôria în i divêrs rèst  antîgh tgnû da cât ind i Muséi Cévich ed Rèz. Rèst antîgh che dimòstren che, atâch a i cunfîn dal cèinter sitadèin dal dé d' incō, a gh' ēra di vilâg che 's arfêven a la têrda etê dal brònz, al pió impurtânt ed quisché, la teramêra  ed la Muntêda a Sân Pelgrèin, l' à permés ed cgnòser fîn in fònda j ûş  ed cà e j ûş funerâri di pió antîgh abitânt ed la campâgna arşâna.

Ânca l'urégin dal nòm l'é inturtiêda ind la legènda quelchidûn l' al fà deşgnîr al nòm "Regium" a la fundasiòun dal cèinter da un gróp ed ''Regiates'' 'd urégin légor, gnû da Velleia al tèimp dal prém gvêren rumân, di êter a pèinsen ch' al deşvègna da ''Rigion'' e ''Region'', pôst ed riuniòun o 'd marchê ind la léngua di Cēlti.

In tót dû i chêş, al nòm al sré cumpâgn al latèin ''forum''. Se mìa l'urégin , Rez la dēv sicuramèint a Ròma un' impurtânt ricostrusiòun. I prém cuntadèin rumân a cumîncen a rivêr in zôna ind al 193 p.C.; mân di mân che la cunquésta totêla ed l'intēra regiòun, Marco Emilio Lepido (cônsol 187 p. C.), ch' al fà fêr, da Piaşèinsa a Rémin e insém a j êrşen dal padól, la Via Emélia, al fà ed Rèz cèinter per l'aministrasiòun ed la giustésia só tóta la pruvîncia consolêra e al decéd ed mètregh un tribunêl ciamê préma ''Lepidi'' pó ''Lepidum Regium'', e a la fîn ''Regium''. Marco Emilio Lepido dòunca, se mìa al fudadōr, l'é cunsiderê al restravradōr ed la sitê.

Préma mudèst ''castrum'' destinê a i rifurnimèint e a la fermêda per dêr fiê al trópi, dôp, grâsia al bòun pôst geogrâfich ch' al gh' îva e al bòun sistēma impiantê ind al teritôri da i rumân, Rèz al crès fîn a mudêres  in un impurtânt cruşîl ed pasâg e 'd comêrc lòngh la Via Emélia.

La Rèz rumâna a 's pèinsa ch' l' âbia ocupê al cuntōren dèinter al véi dal dé d' incô ed  Câmp Samarôt e Sân Girôlem a matèina, ed Dante Alighieri e Secchi a mezanôt, ed Campanini e Guido da Castèl a sîra e 'd Pûnt Beşolâri e Câmp Mârsi a mezdé, mudêda da capamèint in sitê cun dal cēşi e di fabrichêt civîl, da dóve, al dé d' incō, ind al sòt tèra a 's câten di rèst antîgh interesânt e che n' in testimônien la qualitê e la dignitê.

La sitadèin la cumîncia al só şvilóp cunômich e socêl a partîr dal II sècol préma ed Crést. Brilânta e atîva ind l' artigianê e ind la marcadûra, fr' al cumpagnéi ed mistêr a gh' în còli di frêra , di lavuradōr dal metâl, dal vêder e 'd l' ôs, di scardasèin  ed la lâna, di tintōr, di teşdōr e di munêr, mèinter divêrsi în al furnêş che produşîven dal materîel, la sitadèina rumâna la pâsa al pió bèl mumèint ed bundânsa ind l' època imperiêla. Pôchi în al nutési ed Rèz ind la stôria rumâna. Tra i scritōr che la numînen: Sesto Pompeo e Marco Tullio Cicerone l' arcôrden cme óna dal stasiòun militêri lòngh la Via Emélia. La sitê rumâna la fiurés e  l'é purtêda al grêd ed municépi cun i só statût, magistrê e cun la só asociasiòun di mistêr.

Al regrès al cumîncia prubabilmèint un pô préma dal 227 quând 'na préma undêda ed popolasiòun bârber a câschen adôs a la regiòun, a bóten zò divêrs cèinter sitadèin in flôra. Un pô pió têrdi arîven i ''Taifali'' fôrsi 'd urégin slêva, mó ed sicûr cun ûş e abitódin vèci e bataliêr, a 's fêrmen tra Pèrma, Rèz e Mòdna. Al tèimp di gvêren bârber ind al divişiòun teritoriêli Rèz al dvèinta ub duchêt Longobêrd.

Sòta la spînta dal j invasiòun, dóv' a'gh vàn a drê a divêrsi pestilèinsi, al sitê a 's vōden e al cultûri a dvèinten salvâdghi.

 

Cristianèişom ed êlt medioēv

 

Ambrogio vèschev ed Milân e futûr sânt, in óna dal só lètri spidîda int al 387 a la cumunitê cristiâna ed l' Emélia al cûnta acsé la situasiòun:

 

«Venendo da Bologna, lasciavi alle spalle Claterna, Bologna stessa, Modena e Reggio (...); alla sinistra, non senza compassione tu vedevi gli incolti luoghi dell' Appennino, meditando fra te stesso con dolore e considerando come fossero già un tempo castelli di popoli assai fiorenti, e poi tanti cadaveri di città semidistrutte».

 

Vêrs la metê dal IV sècol d.C. a 's gh'àn al prémi nutési dal Cristianèişom arşân: Valentiniano III (imperadōr) al dichiâra che al veschêl ed Rèz l'ēra sòta a la Cēşa ed Ravèna.

L'é ind al 451 che a 's pêrla per la préma vôlta ed la preşèinsa 'd un vèschev in sitê, peró la sèrie ed vèschev dal pôst la duvré èser cumincêda préma cme vîn testimuniê da i rèst antîgh  ed la nōva religiòun cme la lâpida ed "Mavarta" catêda a Tanêt, e còla ed "Rusticus" catêda a Rèz, che 's arfân a la fîn dal quînt sècol o a i prém ed cl'êter dôp. Tra sti prém vèschev al pió famōş tra tót l'é Prôsper, elèt fōrsi a la metê dal quînt sècol, an sà quêşi gnînt ed ló, mó che l'uşânsa l' a 'gh dà, in mèz a chi êter, al mirâchel 'd avèr schivşê che gnés butê zò al cèinter ed la sitê, da pêtrt ed la marmâja 'd Attila, cun al lughêrel in mèz a 'na nèbia  fésa.

Ind la grôsa indecişiòun dal mumèint, la figûra dal vèschev, erēd ed soquânt privilèg di magistrê rumân, al mócia in sitê un rōl centrêl a riguêrd ânch ed la véta civîla. E difâti a ûn ed lōr, Pietro, l'imperadōr Ludovico a' gh dà al permès ed fêr un castèl e 'na murâja rubósta per difènder la sitê. A la caschêda ed l'împêr 'd Ocidèint (476 d.C.) a gh'é 'd j ân scûr, per mancânsa ed testimuniânsi, dóve la sitê la pâsa a j Eruli cun al só rè Odoacre, ind la 489 la pâsa ai Goti, ind al 526 a i Bişantèin, ind al 539 a j Esarchi ed Ravèna e pó ind al 569 cun Alboino la dvèinta in môd principêl un cèinter fortifichê, mèinter al rèst ed  l' abitêt rumân, al ''circuitus civitatis'', armâgnen tót dintōren a testimuniêr un deperimèint che sèmbra ch' an pôsa mìa fermêr.

Mó ânch ind di dû sècol ed gvêren longobêrd an sà mìa gnînto, a 's sà sôl che fôrsi a tâch a la Catedrêla dal dé d'incō àn tirê só 'na cēşa dedichêda a Sân Michêl. Ind al 773 a gh'é l'invasiòun  di Franchi che a tōrnen a purtêr la guèra ind la peníşola; dôp l'ucupasiòun ed la sitê a vîn costituî al cumitêt arşân, in dóv' i cunfîn a cumbînen pió o mēno cun quî ed la diocéşa.

În ed cl' època lé soquânti dal pió antîghi chêrti tgnûdi da cât ind j archévi arşân dóv' în documentê i permès, ed la premavèira dal 781, a la cēşa arşâna da pêrt dal rè di Franchi e futûr imperadōr Carlo Magno. A sèmbra che ind al 787 Carlo Magno l'âbia dê al permès a la nôstra sitê ed fundêr dal scōli póblichi.

Ind al 787 a gh' é l' elesiòun dal prém Dóca arşân.

Ind l' 882 a vîn fât al prém uspdêl arşân.

Ind l' 889 l' ûltma bróta invasiòun furastêra invâden la regiòun i bârber Ungherèiş  ch' a şguâsten e bóten zò i cèinter lòngh a la Via Emélia a scanşèlen ânca cól pô ed dirét, ind al véta civîla, che al sistêma més só da Carlo Magno l'îva cumincê dêr. A mâsen al vèschev Azzo, a şguâsten e bóten zò al cunvèint ed Sân Tmêş e fôrsi a bóten zò ânca la préma cēşa ed Sân Prôsper fōra dal mûri.

Al mumèint mìa sicûr che s' é inviê l'à purtê la popolasiòun ed la pianûra a şcapêr in pôst pió sicûr in séma 'l culèini e a la necesâria costrusiòun dal mûri ed difèişa datōren ai cèinter abitê.

L'é al 31 utòber dal 900 che l'imperadōr Lodovico III al dà al permés al vèschev Pietro ed tirêr só al mûri ( al "castrum") ind la pêrta centrêla ed Rèz.

Ind al céch mó furtifichê castèl dal vèschev (a 's pèinsa ch' al cumbîna cun al piâsi dal dé d'incô ed Piâsa Prampulèin e Piâsa Sân Prōsper cun al cunfîn ed mezanôt in lénia cun la Via Emélia) a 's é drê finîr la catedrêla dedichêda a Sânta Maréia;  ind al 997 a 's finés la nōva cēşa intitulêda a Sân Prôsper, ciamêda difâti ''ed castèl''. Intânt ind l'istès munmèint ed l'avtoritê religiōşa a nâs còla di cûnt. Al fiōl ed Signifredo ed Lóca, ed râsa longobêrda, Azzo Adalberto, al fònda, intōren a l'ân 940, al castèl ed Canòsa, ché, pôch dôp (950),  la câta cà Adelaide vèdva ed Lotario I, rè d'Itâlia' scapêda da la perşòun dal Ghêrda.

 

                                                                                                                                                     

Vía Emélia

Marco Emilio Lepido

Sfilêda cun i custóm ed la

Guêrdia Cèvica