La Spunghêda

 (Secònda pêrt)

Stôria

Cme d' intōrn' a tōti al stôri antîghi ânca d' intōrn' a la stôria ed la Spunghêda ed Bersèl a 's cûnten dal fôli.

Òna ed còsti la dîş:

l'êra al tremènd invêren dal 1480…, al giōren 10 ed cól mèiş lé, ind al cunvèint dal sōri Benedetèini a gh'êra la badèsa, Serafina Bonini, ch' l'ēra in pinsêr perché l'îva bèle spèiş tót i sôld ch' l' îva destinê pr' i regâl 'd Nadêl da dêr a quî ch' a jutêven, cun generoşitê, al Cunvèint e, da un pô ed tèimp, la lavurêva d' atōren a la risèta 'd un dōls, ch' al gnîva ciamê ''spunghêda'' che, secònd lē, l'aré fât pasêr un bèl Nadêl al sōri e a i sō benefatōr. L' idèia de sté dōls l'ēra gnûda a la Badèsa quând la s'é arcurdêda 'd la stôria ch' al gh'îva cuntê al spesiêl ed Bersèl quând al gh'îva parlê ed 'na risèta 'd un dōls che pió ed vint'ân préma l'îva 'vû un grôs sucès a cà di Sforza, sgnōr ed Milân. A' s tratêva, a pûnt, 'd un dōls ciamê "Spongata di Berselo", spidîda al dóca Francesco Sforza da i sō sódit cme sègn ed fedeltê.

La produsiòun dal tōrti ed la Badèsa la gh' à 'vû un grôs sucès e, da cól mumèint lé, è cumincê a 'rivêr al cunvèint dimòndi richièsti pr' al Spunghêdi.

E per Nadêl ed cól tremènd invêren dal 1480 tót êren alêgher e cuntèint e… vìa acsé.

Ind la realtê al prém documèint ch' al pêrla ed la spunghêda ed Bersèl, l' é, apûnt, dal 1454 scrét dal Spinelli in dóv' a 's cûnta ed 'na lètra che al ''Referendarius'' ed Pèrma, Giovanni Botto, l'à spidî al dóca Francesco Sforza, sgnōr ed Milân in sèm a i regâi ed Nadêl. In sté lètra, Giovanni Botto, al  pêrla ed la "Spongata de Berselo" spidîda insèm a i regâi. Al spunghêdi ed ''Berselo'' a's câte ânca in 'na lésta, dal 1455 cîrca, tgnûda da cât ind l' archévi dal Maseréi Estèinsi ed Mòdna, ed rôba che Messer Pietro degli Ardizzoni al spidîva a Frêra al Magnéfich Borso d'Este.

Dimòndi studiōş de stôria a pèinsen che, la Spunghêda, l'âbia urégin rumâni perché còl ch' a 'gh  và dèinter l'é dimòndi cumpâgn a còl ed 'na tōrta numinêda da Tito Petronio Arbitro (14 - 66), amîgh ed Nerone (37 - 68), ind al só ''Satyricon''.

Al 24 dicèmber 1588 Girolamo Reni, parèint ed la faméja da dóv' a Bològna a nâs al famōş pitōr Guido (1575 - 1642),  al nôta, ind al regéster dal spèişi ed tót i dé, la spèişa ed 18 frânch per mandêr «…come si è soliti» dal spunghêdi a la sōra Girolama Monti.

Ind al 1616 al dóca Alfonso d' Este, al spidés a la mujêra Isabella ed Savoia al Spunghêdi ''de Berselo''.

Int al 1622, al spunghêdi ed Bersèl a dvèinten famōşi per sèimper grâsia al mudnèiş Alessandro Tassoni (1565-1635), che ind la "Secchia rapita", al cûnta al lôti tra i Petrôni (Bulgnèiş) e i Geminiân (Mudnèiş), ind al dodicèisem cânt al pêrla ed sinquânta spunghêdi regalêdi al Leghê ed Bològna Munsgnōr Ubaldini:

 

                                                      ( …)

In Modana due dí stette il Legato

fra giostre e feste e musiche e piaceri:

il terzo se n'andò verso Bologna

per dar l'ultimo unguento a tanta rogna.

Gli donò la città trenta rotelle,

e una cassa di maschere bellissime,

e due some di pere garavelle,

e cinquanta spongate perfettissime,

e cento salcicciotti e due cupelle

di mostarda di Carpi isquisitissime,

e due ciarabottane d'arcipresso,

e trenta libre di tartufi appresso.

                                                    (…)

 

L' 8 ed dicèmber dal 1720 a rîva a Chêrp, al Prîncip Francesco d'Este  cun só mujêra Carlotta Aglae di Borbone d'Orleans (1700 - 1761), cun carôsi, cavalêr e dâmi; al marchèiş Taddeo Bolognini (marchèiş ed Chêrp da 1715 al 1724), ch' l'ēra ûn dimòndi cûrt ed pèla,  an n'à mìa fât 'na bòuna culiĵnsa a i famōş invidê, alōra:  «… essi si provvidero di pani, di pomi e di… spongate».

Da cól luntân 1480 Bersèl l'à cuntinvê, ind i sècol, a prodûşer al spunghêdi e dôp, quând ânch al sōri e al cunvèint ēren sparî, la risèta l'é armêşa sōl ind la memôria e ind j ûş dal faméj ed Bersèl.

Ind al 1830 al prêt Don Palazzi al tōrna a tirêr fōra la vècia e uriginêla risèta ed la vèira Spunghêda ed Bersèl e vènderla e che, ind al 1845, in pûnt ed môrt, al fà cgnòser l' antîga risèta al spesiêl Clemente Panizzi che a só volta al la cēd a Luigi Benelli ind al 1863. Da cl'ân lé dîr Spunghêda ed Bersèl l'é cme dîr al nòm ed la Déta che incòra incō a la fà.

Ind al 1868 la "Premiata e Rinomata Fabbrica Spongata" la cumîncia la produsiòun industriêla a la grânda.

Ind al tèimp, la Déta, la tōs pêrta e divêrsi spuşisiòun italiâni e èstri, e la ciâpa dimòndi tétol d' unōr: 40 amdâj d'ôr, 10 ''Grand Prix'' e 12 crōş d' unōr

Al 25 znêr 1895 in 'n artécol ed "L'Italia Centrale" a 's lēş che al famōş fabricânt de spunghêdi al ricêv da só Maestê al Rè Umberto I un presioşesim regâl ch' l' é fât da 'na spéla d'ôr cun di brilânt. L'ân dôp la Cōrt di Savoia a gh' dà al brevèt ed furnidōr uficêl ed la Cà Reêla e dal Dóca d' Aosta

Int al 1951 in un scrét ed ringrasiamèint per l' aculiĵnsa ricevûda Giovannino Guareschi, Gino Cervi, Fernandel insèm a tót j atōr dal prém di sînch félm ed la stôria ed Dòn Camél e l' Onorèvol Pepòun, a lôden al famōş dōls.

Int al 1972 Cesare Zavattini in 'na lètra a 's lamèinta perché al tribóla a catêr al Spunghêdi ed Bersèl.

Ind al 2004, dôp 102 ân, la Spunghêda ed Bersèl la tōrna a Londra: dèinter i magaşèin Harrod's, dal 6 al 18 ed setèmber, la tōş pêrta al ''Made in Italy'' in mèz a i prodòt ed la Regiòun Emélia-Rumâgna, dóve a tâch a i sō prodòt l'aşienda ed Bresèl la mét in mòstra dō amdâj d'ôr dal 1902, utgnûdi in ucaşiòun ed l' espuşisiòun internasionêl tgnûda sèimper a Londra in cl'ân lé: in óna a's vèd l'incurunasiòun 'd Edoardo VII e 'dla Regîna  Alexandra  e in cl'êtra 'na figûra ed l'espuşisiòun.

 

Fôli e curioşitê

A 's cûnta che ind i laboratôri in dóve sti dōls a vînen fât secònd la vècia uşânsa, a 's gh' à  l'impresiòun ed vèder dal j òmbri che ind al berlóm a' s mōven de sfrûs, a 's sèint ânca un alzēr e şvêlt savatêr, fât da di pē céch: a 's dîş che fōrsi a 's trâta dal sōri ed la badèsa che a zûnten a la lavurasiòun cól tòch ed sapiĵnsa ch' al regâla cól góst antîgh a la Spunghêda ''ed Berselo'' .

Al nòm ed la Spunghêda, al pré deşgnîr, cme dîş soquânt, da spógna pr' al d'ed sōver dal Spunghêdi pîn ed bûs céch, a gh'é chi dîş invêci ch' la tōş al nòm dal sócher che gh' é in séma ch' al sèmbra 'na spógna (spunghê l'é ânca al nòm ch' al vîn dê al sócher dôp 'na lavurasiòun specêla).

La Spunghêda ed Bersèl la piêş perché, in pió a èser un dōls particulêr, un pést més tra dû fôder ed pâsta frôla, al fa gnîr in mèint al savōr dal côşi antîghi e in pió a 's dîş ch' la pôrta furtûna perché l'é pîna ed rôba cmé l' òva pâsa, i pgnōl, al nōşi e al mândli tót elemèint che pôrten la bòuna sôrt, al mēl e al spèsi a mantînen bòuna la spunghêda per dimòndi tèimp.

Ind al Quâter-Sincsèint, in tèimp ed carestéia, ind l'arşân an 's prîva mìa preparêr la Spunghêda perchè l'êra cunsidrêda trôp ed lóso e cun un pést cun trôpa rôba dèinter.