Sès

 

Al dé d' incō

La cēşa

Al vèc ingrès a la cēşa cun

atâch la cà dal vèc campanêr

Al Mûnt Frumentâri (a dréta)

e al Mulèin Socêl ind al 1940

(foto ed Roberto Sevardi)

L'é la Véla ch' l' à dê al nòm a i Sès óna dal faméj fevdatâri pió putèinti e bataliêri 'd l'arşân

Al nòm ed la Véla al pré deşgnîr da ''sessus'' ch' al duvré dîr 'd un pôst spiân e sèinsa muntarôt, per di êter, invēci, al nòm in latèin avré dîr basûra o sfundamèint dal trèin, còst a testimuniêr che ind la zôna, indi tèimp antîgh, égh pasêva al Cròstel.

La Véla l' é arcurdêda ind i documèint imperiêl fîn dal 980 dóve la cēşa l'é nutêda in mèz a i bèin ed la Cēşa ed Rèz. Mèinter la cōrt, ''Siso curtis'' la sré stêda fundêda ind al 1050 e che 'na pêrt di pusès l'ēra padròun al cunvèint di S.S. Pêder e Prôsper.

Înd al 1092 in 'na bòla ed l' antipêpa Clemente la véla l' é incòra in mèz a bèin in favōr ed la Cēşa ed Rèz.

La faméja nōbila di Sès fōrsi la gh'îva ché un castèl, incô an gh'é armêş gnînto se mìa un gróp ed cà agrécoli ciamêdi apûnt ''castèl''. In sém a la strêda pruvincêla per Cadelbôsch a la dréta a 's pōl vèder incòra al ''Turiòun'' ch ' l' é stê, fōrsi, di Sès, faméja d' urègin longobêrda, fevdatâri ed la zôna fîn dal 740 cîrca.

Ind al 1226 j arşân àn asaltê per rapreşâlia la Véla in dóv' àn butê zò dal cà, è mìa spieghê bèin dóv' êren, ed proprietê di Sès e fōrsi è stê fât di dân o butê zò ânch al castèl.

Ind al 1447, dôp un peréiod cme fèdev sòta i Sès, la véla l'é dvintêda comûn indipendèint, per pó pasêr diretamèint sòta l' aministrasiòun ed Rèz.

Ind al 1458 ēren nutê, ind l'èstim ed cl'ân, 79 ''fōgh'', mèinter a la fîn dal '700 la Véla la cuntêva 1063 abitânt.

Ind al 1668 a rişûlta arnuvê l'oratōri ciamê la Maestê Grânda fōrsi l'ēra atâch a l'incrōş ch' al pôrta a la cēşa.

Ind al 1907 è stê tirê só al Mûnt Frumentâri Catôlich ch' al gh' îva la mîra ed sustgnîr i sôci in chêş 'd un brót racôlt, al Mûnt ind l' invêren al sfamêva al faméj  ch'ēren in brêghi ed tèila e égh dêven ânca al smèinti per la stagiòun nōva e al faméj a parşêven i dèbit cun al racôlt ed l' ân nōv.

Ind al 1910 la Coperatîva Catôlica di Muradōr ed Rèz l' à tirê só, aşvèin al Mûnt Frumentâri, al Mulèin Socêl che cun al ' stès Mûnt e cun al Caşèl Socêl ch' al gh'ēra bèle l'à cumpî 'na sèria ed servési per i sôci.

Ind al 1926 a la presinsa 'd Benito Mussolini l'é stêda inaugurêda la ferovéia Rèz – Burèt cun'na fermêda a Sès, la lénia l'é pó stêda şcanşlêda ind al 1955.

 

La cēşa

 

Ind i documèint dal 980 la fêva pêrta di bèin ed la comunitê ed Rèz mó alōra l'ēra nutêda cme 'na comûna capèla dedichêda a l'Asunsiòu ed Maréia, pó l'é pasêda ind i bèin dal cunvèint ed Sânt Mêş fîn al XV sècol.

Ind al 1475 só ôrdin dal Vèschev ed Rèz l'é stêda arfâta, ind j ân gnû dôp l' stêda şlarghêda e arnuvêda, ind i prém ân dal '700 l'é stêda fâta, cme a 's vèd incō, da l'architèt Giovan Maria Ferraroni (1662–1755) cl' à progetê ânca la Tòra campanâria, che incō la pîga da 'na pêrt. Mó a finîr i lavōr, per la môrt dal Ferraroni, l'é stê l' architèt arşân Andrea Tarabusi (1701 - 1776).

La cēşa l'é a 'na navêda e tgnûda só da dòdeş clòuni e l' é réca d' ôpri d'êrt.

Ind al XII sècol l'ēra ânca segnalêda la preşèinsa, in zôna, ed 'na cēşa dedichêda a Sân Dalmâsi ch' la fêva pêrt di bèin ed Sân Prôsper ed Castèl, però incō an gh' é mìa armêş gnînto.

Al Turiòun