Sânta Crōş

 

Sânta Crōş

 

(Da  la  mâpa Camuncoli  - XVI sècol)

Pôrta Sânta Crōş incō

Al Mulèin 'd la Nêva

 

(Mâpi di bèin dal Cmû 'd Rèz  - XVII sècol)

Sânta Crōş o Sânta Crōş estêrna  l'é 'n' antîga frasiòun sitadèina dal cmûn 'd Rèz teritôri stachê dal parôchi ed l'Uspési e 'd Mancaşêl.

Adès int al teritôri dal quartēr a gh'é la parôchia 'd Sànta Crōş e còla ed Sàn Pêvel Apòstol int la só conversiòun e l'é int la préma periferéia arşâna a nôt dal cèinter ed la sitê, la ciâpa al nòm da óna dal quâter pôrti 'd Rèz: Pôrta Sânta Crōş, tirêda só int al 1199 quând l'ēra podestê al bulgnèiş Guido Lambertini.

Da 'n cunfònder mìa cun Sânta Crōş intêna al quartēr cunfinânt, però dèinter al cèinter 'd Rèz.

La frasiòun l'à pêrs al carâter ed campâgna, praticamèint da la só fundasiòun, ai prém dal XX sècol, quând è stê avêrt int al pôst al j Uficîni Regiâni, e dóp al Campovōlo.

D' alōra al quartēr la cgnusû un şvilóp sitadèin cun cà in magiurânsa 'd operâi.

'Na stôria dòunca, ch' la sèmbra stêr dal tót dèinter al XX sècol. In realtê cól teritôri ché al preşèinta soquânt elemèin bèin cgnusû che n' in spiēghen la geograféia bèle préma ed la fundasiòun dal Regiâni. Prém tra quisché, la preşèinsa dal canêl 'd Sècia, che, lòngh a la diresiòun che da Pôrta Sânta Crōş la và vêrs Nuvalêra, l'à favurî in môd stôrich la costrusiòun dal prèmi impalcadûri ch'àn purtê, int i sècol, al teritori pasêr da agrécol a industriêl.

A vdòm acsé la preşèinsa 'd dimòndi mulèin per maşnêr al granâj o la lavurasiòun di tsû: al Mulèin Nōv e al Mulèin dal Pân, aşvèin al mûri; al Mulèin ed la Nêva int l'incrōş tra la strêda per Nuvalêra e via dal Chiûns; al Fòl (nòm ch'l' arcôrda la fuladûra 'd la chêrta) a tâch a l'incrōş tra véia Adua, véia Gramsci e viêl Regina Margherita; incòra pió vêrs nôt, ed frûnt a la cēşa 'd Mancaşêl, al mulèin cun l'istès nòm in dóve 'l granâj a gnîven scarghêdi dai barcòun che gnîven só dal Canalâs.

Lòngh l'istèsa diresiòun a nasrà, vers la fîn dal XIX sècol óna dal primésimi fâbrichi 'd la sitê: la déta de spasèti e fiaméfer Agazzani.

Int al XIII sècol int al bōregh ed Sânta Crōş, apèina fōra dal mûri, a gh'ēra la cēşa 'd Sàn Biêş, ciamêda ânca 'd Sânta Crōş, propia perchè int al Bōregh.

Al prém retōr ed Sàn Biêş l'é stê, int al 1217, un têl ciamê Gualtiero o Guantiero.

Int al 1273, quand l'ēra retōr Fredaldo, l' é stêda arnuvêda, in cól peréiod l'ēra sòta al cunvèint ed Sàn Prôsper  fōra dal mûri, difât int al documèint “Memoriale potestatum” ed l'istès cunvèint a 's lēş:

 

« ...nello stesso anno e millesimo (1273) fu murata ed allongata la chiesa di San Biagio e di Santa Croce fuori di città presso la Porta S. Croce […] il lavoro fu intrapreso e terminato nello stesso anno ».

 

In un documèint dal 1314 a vîn scrét che la cēşa la gh'îva un altêr dedichê a S.Cristôfer e int al tèimp dal guèri tr'al faméj che quistiunêven p'r al cmând e Rèz, l'é stêda ocupêda dal trópi dal veronèiş Cangrande della Scala (1291-1329).

Int al 1396 la cēşa, ch' la 's catêva aşvèin al fusòun dal mûri, l'é stêda ruvinêda dimòndi dal j âcvi, alōra a gh'ēra al retōr Martino della Torre, ch'l'à segnalê al perécol a la Comunitê 'd Rèz per dmandêr che fésen quel mó sôl int al 1476 la cēşa l'é stêda restarvêda e Filippo Zoboli (1415 - 1497), alōra vèschev ed Comacchio e abê dal cunvèint ed Sân Prôsper l'à cunsacrê l'altêr nōv. Pôch ân préma, int al 1471, al vèschev l'îva avû in dòun dal pêpa Sisto IV (1414-1484) un spèin sâcher ed la curòuna 'd Gesó e int al só testamèint fât int al 1494 al fà scréver che a la só môrt al vègna suplî int la «... chiesa di Santa Croce che intendo far fabbricare in questa Chiesa di Reggio presso la porta di Santa Croce per la quale si va a Mantova in luogo in parte già acquistato ed in parte che si acquisterà ».

Purtrôp, int al 1497, a l'impruvîş al mōr per 'na bôta e i caplân, che ló l'îva siēlt per fêr al só volontê scréti int al testamèint, a scréven al pêpa Alessandro VI ( 1431-1503) per dmandêr cunséli e comunichêr che ló l'ēra «... morto senza aver fabbricata la Chiesa di S. Croce, quale verisimilmente non si fabbricherà più, perché il Prelato prima di morire aveva alienato il luogo destinato per la costruzione senza stabilir null'altro ».

L'arléchia, dal spèin sâcher, l'é armêş al vèschev Zoboli fîn a la só môrt e l'é stêda cunsgnêda a l'erēd Tomaso Zoboli, che, cme gh' scrét in un documèint dal 15 dicèmber 1513, al l' à cunsgnêda,

a l'abê ed Sân Prōsper fōra dal mûri. Al priōr dal cunvèint al l'à tgnûda fîn a quând l'é stêda spustêda int la Başélica ed Sân Prôsper, insèm a l' arléqui dal sânt protetōr.

Int la sagrestéia ed la Başélica dal d 'd incō è tgnû incòra da cât un spèin ch'l'é cunsiderê còl uriginêl.

Int al 1551 al dóca Ercole II (1508-1559) che, cun l'intensiòun ed rifursêr al difèişî 'd Rèz, al dà ōrdin ed fêr la "tajêda" oséia ed butêr zò tóti 'l costrusiòun int al râg ed mèz méj (800 mēter cîrca) dal mûri sitadèini. Per còst tót al Bōregh ed Sânta Crōş, la cēşa 'd Sàn Biêş, al cunvèint ed Sân Prōsper e tanti êtri cà e palâş a vînen tirê zò, i rèst ed Sân Prôsper ch'ēren tgnû da cât int al cunvèint ed Sân Prôsper fōra dal mûri a vînen spustê préma in Sân Pēder e pó, quând l'è stêda finîda,  int la Başélica in dóv 'în incòra sòta l'altêr magiōr.

Pôch ân pió têrdi, int al 1560, a vîn tirê só la nōva cēşa ed Sân Biêş che, sibèin la fós dèinter al mûri 'd la sitê, oséia in véia Tiratora, còla che incō la vîn ciamêda véia Ferrari Bonini, l'à mantgnû al teritôri 'd la parôchia ch'l' ēra d' ed là da mûri e che i só i cunfîn ēren sgnê principalmèint dai cōrs 'd âcva: al canêl 'd Sècia, al canêl 'd Ėinsa, al ré Rundanèl e la strêda dal castèl 'd Miêra.

Cól fât ché l'à dê urégin ai nòm "intêrna" e "estêna" 'd Sânta Crōş.

Int al 1769 al dóca 'd Mòdna Francesco III (1698-1780) l'ôbliga i vèschev ed Rèz e Mòdna 'd calêr al nómer dal parôchi. La parôchia 'd Sân Biêş, che alōra la cuntêva 130 cà, 169 faméj e 788 parochiân, l' é stêda divîşa e al teritôri spartî tra còli cunfinânti: Sân Prôsper di Strinê, Sân Silvèster ed Mancaşêl, Sân Floriân ed Gavâsa, e Sân Francèsch ed Paola ed l'Uspési.

Int la famōşa mâpa ed Prôsper Camuncoli, (ch'l'é 'na vidûda ed Rèz finîda int al XVI sècol), fâta préma che gnés butê zò Sânta Crōş estêrna, (cun la tajêda urdnêda da Ercole II int tal 1551), a 's vèd al Bōregh a 'na distânsa pió cûrta 'd 800 mēter (mèz méj) dal mûri.

La mâpa la fà vèder in môd cêr i stâbil che gh'ēren alōra int al bōregh ed Sânta Crōş, cun la cēşa mésa fōra dal mûri cun ed fiânch al Navéli 'd Rèz, fât in època medievêla cun la mîra ed prèir rivêr, per tót l'ân, a i pôrt dal Po e, d'ed lé, al mêr, as'é pó vést che còst an 's prîva mìa fêr.

La mâpa, che adès l'é tgnûda da cât int l'Archévi de Stêt, l'é girêda cun nôt in bâs, al cuntrâri cme a vîn druvê al dé 'd incō.

Int al XIII sècol al Cmûn ed Rèz, al decéd, per quistiòun cunômichi, ed crèser al nómer di mulèin int al teritôri. A s'é pinsê che al bōregh ed Sânta Crōş al fós óna dal zôni pió adâti a la costrusiòun di fabrichêt.

Int al 1248 al podestē, che alōra l'ēra Zavarone, l'à fât tirêr só lòngh al Navéli quî ch'ēren ciamê "Molendina Nova", oséia i mulèin nōv, ch 'în pó dvintê famōş cme la Nêva, ch'ēren in séma l'incrōş tra còli che incō în viêl Regina Margherita e véia dal Chiûns.

Int al 1462 al dóca Borso d'Este al decéd la costrusiòun dal Canêl dal Dóca (o Canêl 'd Ėinsa) che ânch adès al cór ed fiânch a véia dal Chiûns.

La Nêva l'à 'vû un impurtânt rōl cunômich e socêl perché l'é stê al pôrt ed Rèz fîn al XIX sècol, Grâsia a la tètnica 'd l' altâna, i barcòun a gnîven tirê da cavâj, bò e, in soquânt pcòun, ânca da òm, che, cun al côrdi ciamêdi anşâni, i tirêven da inséma j êrşen. Per eşèimpi ânca pêrt dal materiêl druvê per tirêr só al Teâter Municipêl int al 1857 în stê traspurtê da barcòun ch'în gnû só p'r al Navéli fîn a la Nêva.

Int al 1885 al mulèin l'é stê 'l prém fabrichêt ed la sitê inluminê da l'eletricitê, pó è incumincê al deperimèint, a câşva l'ûş di machinâri e dal tètnichi pió modêrni, fîn al decişîv şventramèint int al 2005.

In còla che incō l'é viêl Regina Margherita a gh'ēra ânch al Mulèin Bâs, al Mulèin dal Pân (per la lavurasiòun ed la lâna).

Al Mulèin dal Macâgn tirê só int al XVIII sècol e al Fòl 'd la Certa, cl'ēra un vèc mulèin trasfurmê int al 1648 in fòl 'd la chêrta da strâs  e stamperéia. J impiânt dal fòl àn cuntinvê a funsionêr per un bèl pcòun dal XX sècol. Al fabrichêt ch'l'ēra int l'incrōş tra còli che incō în véia Adua  e viēl Regina Margherita, l'é stê tirêzò int al 1980.

Fin al fîn dal XIX sècol pôchi strêdi traversêven la zôna 'd Sânta Crōş: la strêda dal j uficîni (incō viêl Ramazzini), al viasōl dal lōv (incō véia Bligny) la strêda dal j urtlâni o dal sapèl (incō véia A.Veneri e véia dal j Urtlâni), la pruvincêla per Mântva (incō viêl Regina Margherita e véia Gramsci).

Int al 1901 è cumincê la trasfurmasiòun dal quartēr agrécol a quartēr industriêl: al Regiâni în stêdi fundêdi int l'agòst dal 1901 da l'inzgnēr Romano Righi ed Mòdna sòta al nòm "Officina Meccanica e Fonderia Ing. Romano Righi e C."

Per còst a s'é sintû la necesitê ed crèser al nòmer dal cà per dêr alôg a j operâi dal Regiâni e 'd cunseguèinsa è chersû ânca la gînta e dòunca s 'é sintû ânca la necisitê ed fêr 'na cēşa nōva, pió aşvèin a la ginta 'd còli ed Mancaşêl e l'Uspési.

Int al 1912 al canōnich Giacomo Soncini, ch'l'îva ereditê da só sío, don Giuseppe Soncini, un trèin lòngh al stradòun ed Curèz (incō véia Adua) l'à pinsê ed fundêr un istitût ed beneficèinsa, tgnû da dal sōri, cun 'na cēşa e un oratōri, in séma 'l trèin ereditê, alōra, sòta l' Uspési.

L'inzgnēr Giovanni Massa l'é stê incarichê dal prugèt e dal preventîv e la Coperatîva Catôlica di muradōr ed Rèz l'à cumincê i lavōr al 5 otòber 1914.

Pōch dé dôp, al 13 otòber, al vèschev Eduardo Brettoni, là més zò la préma prēda. La cēşa la vîn finîda vêrs la fîn dal 1915. Sibèin al grôsi dificultê ed la guèra la cēşa la vîn cunsacrêda al 20 setèmbre 1915. Int al 1918 a s'é cumincê a tirêr so la parôchia.

Al quartēr ed Sânta Crōş, bumbardê in môd pèiş dimòndi al tèimp ed la secòda guèra mundiêla, int al peréiod subét dôp la guèra la sintû dimòndi la críşi dal Regiani e ânca dal quistiòun fra la popolasiòun, in magiurânsa operâi, e al j istitusiòun dal stêt e 'd j imprenditōr.

Int al dôp guèra al Campovōlo, l'é aşvèin, l'é dvintê al pôst dal cîrcol ed j aparèc e, pió têrdi, pôst 'd impurtânti maifestasiòun polétichi e muşichêli.

Dôp al 1990 al quartēr l'é dvintê óna dal burghêdi cun la pió êlta percentuêla ed  furastēr, in magiurânsa a deşvínen dal Magreb.

Al prém şvilóp sitadèin dal quartê al s' é 'vû int al 1910, però tr'al 1990 e al 2000 a s'é 'vû al pîn ed la zôna a matèina vêrs la pruvincêla per Curèz cun ativitê lighêdi al setōr tersiâri  e artigianêl e un bōregh nōv (lêregh Marco Biagi). Al zôni agrécoli în a mezdé dal Campovōlo vêrs la ferovéia.

La zôna dal vèci Regiâni l'é a pôst dal Tecnopolo che, insèm al cèinter internasionel per i putîn Loris Malaguzzi e a l'Arci-Cepam a fân ûn di pió grôs pôlo 'd celèinsa 'd la sitê e al srà un impurtânt cèinter p'r al şvilóp ed la Rèz dal futûr.

Aşvèin al veci Regiani a gh'é al "Centro di Interscambio della Mobilità", incō coleghê cun al sistēma dal ferovéi 'd la pruvîncia.

A i cufîn dal Campovōlo cun quî ed la ferovéia Milân-Bològna a gh'é un pcòun ed la pasegêda naturêl dal turèint Rônden un percōrs ch' al duvré pó coleghêres cun i funtanîl ed l'Ariōl, qui 'd Infujân e l' Óaşi ed Marmirōl.

In fònd al Campovōlo atâch  al cavalcavéia inséma la ferovéia a gh'é la pésta a l'aviamèint al ciclîşem Giannetto Cimurri e un pô pió avânti a gh'é al cèinter racôlta dal rósch dal quartēr. I principêl impiânt p'r al spôrt în quî ed la Regiâna e j impiânt ed la parôchia ed Sânta Crōş tót dû in véia Vasco Agosti.

I cèinter socêl în quî ed j Ôrt,al bociôdrom dal Triculōr, al Cèinter diûren Ansiân e la Cà dal Dòni.