Risèti Antîghi

(secònda pêrt)

Fritèli 'd pòm

Ōv cōt e risòun

Mistôchi 'd furmintòun

La mnèstra fréta

 

Ed sôlit la rezdôra, int al preparêr la mnèstra, la stêva sèimper un pô abundânta cun al j amzûri , ânca perchè tânti vôlti, al secònd l'ēra dimòndi mêgher. Se, pó, a gh' armagnîva 'd la mnèstra in tóti 'l manēri la gnîva mia butêda via: divîşa dal brôd, s' al gh'ēra, e unîda cun ōv, farèina e sêl la gnîva şmercêda in môd enêrgich. La nōva şmerciânsa a cuciarêdi la sré stêda fréta, int al destrót buiĵnt acsé da utgnîr dal gustōşi fritèli che, despès, ēren un bòun secònd piât. Se pó la mnèstra armêşa l'ēra rîs, mó ânca per cambiêr ógni tânt un pô la lésta dal magnêr, la zdōra, in pôst dal sêl la 'gh metîva al sócher, e  a i guernîva cun 'd la mēla, in cól dé lé a 's prîva magnêr ânca un gustōş dōls dimòndi stimê da i ragâs.

 

Ōv cōt e risòun

 

In prémavèira óna dal prémi verdûr che purtêva in têvla la rezdôra ēren i risòun, 'n' êrba ch'la nasîva salvâdga, dimòndi comûna int nôster prê che i ragâs, sòt a  j ôc  dal dòni 'd la cà, a tulîven só.

Cl'êrba gustōşa la purtêva 'na grôsa quantitê ed vitamîna C e B, dimòndi ótila dôp l'invêren e che la gh' îva un efèt destuşgânt per tót al côrp.

I risòun catê só a gnîven pulî e lavê bèin a mōten égh gnîva lasê un pcòun ed raîşa perchè, alōra, a gh'ēra 'l dét:  "Pió în amêr e pió fân bèin!", per èser pó tajê e unî a l'ōv côt, e fêr acsé 'na bèla insalatòuna.

Còsta bèin cundîda cun ôli bòun e aşèj, l'ēra 'na pietânsa frèsca e rinfursânt.

Pōst che alōra la fâm l'ēra sèimper dimòndi, an n'ēra mia difécil vèder a tirês só, cun la brîşa dal pân, i rèst dal cundimèint e lasêr acsé i piât pulî ch' an gh'ēra gnân bişògn ed lavêri

A 's cuntêva che 'na zdōra dimòndi sparagnîna la ripetîva:  "Per ch' j òm un ōv a tèsta ind i risòun l'é pôch e dû în trôp, bèin mé a gh' i dâgh sèins' ōv!"

Int al giurnêdi cun dimòndi lavōr, in dó 'gh vrîva dimòndi fôrsa, cla verdûra ché la prîva èser cundîda cun cun un sufrét chêld ed grâs ed nimêl, che, in pió 'd dêr un savōr particulêr l'ēra dimòndi sustansiōş.

Còst incòra un mutîv ed ringrasiamèint p'r al "sgnōr Nimêl", 'na bèstia che per la só utilitê al mèrita dabòun scréver al só nòm cun la lètra grânda.

 

Ciciolâta

 

Ciamêda ânca còpa 'd tèsta l'ēra, l'é incòra, un gustōş cumpanâdegh da tajêr a fèti o dadèin.

'Na vôlta al masèin e i só ajutânt a spulpêven al pió pusébil j ôs cun la mîra 'd utgnîr dimòndi chêrna da mèter int i salâm che gnîven pó mantgnû int al frèsch ed la cantèina. Intōren a la tèsta e al filòun 'd la schîna, a gh'armagnîva però 'na bòuna quantitê che dificilmèint a 's prîva tōr via. P'r an butêr via cól tót bèin ed Dio a gnîven fât a pcòun e stracôt int al parōl e pó més insém a la tulirôla. Ché al masèin al dividîva la chêrna da j ôs che pó l'insavurîva bèin a mōten cun j udōr e al la metîva dèinter a la psîga dal nimêl, che préma l'ēra stêda lavêda e infiêda cun l'âria. Pō se s' égh vrîva dêr 'na bèla sistemasiòun al prodòt utgnû, as metîva a bòjer per 'n ēter pêr 'd ōri.

Sufrét a pcòun cun dal pomdôr, l'ēra invēci l'ideêla côpia per la pulèinta, in câmbi 'd la lèngua dal nimêl stacôta e tajêda a fetlèini sutîli.

 

Al pîn côt ind al brôd

 

A la domènica a gnîva fât al brôd e galèina per i quadertèin o al tajadéli e per secònd a 's magnêv ânca la chêrna 'd la galèina, còst però al sucedîva despès a cà di cuntadèin mó dificilmèint in còla di braciânt e mēno incòra in còla di camarânt.

Se la dispèinsa la permetîva, o s' a 's ricurdêva 'na quêlch fèsta, la zdōra la priva ânca fêr quèl 'd pió e preparêr 'na sôrta ed pulpetòun.

A gnîva radû dal pân e un pō ed furmâj, cun dû ōv e j udōr: un cucêr 'd arbòuni tridêdi, un spîgh 'd âj pistê, dal rusmarèin e dal sêl, a gnîva preparê un impâst ch' al gnîva fât só cme 'n salamèin vujê int 'na pèsa 'd cutòun bèin lighêda apûnt cme ' n salâm, acsé l'impâst al se spargnêva mia int  la parlèta e dôp 'na quarantèina ed minût ed cutûra  int al brōd al gnîva lasê arsorêres e quéndi servî in têvla dôp avèirel tajê a fèti.

Chi prîva al metîv int l'impâst ânch ed la chêrna maşnêda, quând pó la rezdōra la vriva fêr bèla figûra, invēci ed vujêr só al pîn int la pèsa 'd cutòun, cun l'impâst l'impîva la pèla dal côl ed la galèina, seinsa la tèsta (mó gh'ēra ânca chi 'gh la lasêva in bèla mòstra), e lighê da i dû cò.

Al côl pîn ed galèina l'ēra ûn di magnêr pió léf dal lès ed la dumènica.

 

Fritèli ed pòm

 

'Na volta an gh'ēra mia i frîgo, gnân la pusibilitê ed comercêr cun i paèiş luntân acsé che ânch al cunsóm ed la frûta l'ēra de stagiòun. I pòm campanèin céch, savurî e ' d durêda, a 's mantgnîven int l'invêren dèinter a dal casèti pîni 'd pâja o més inséma dal j âsi  int al granêr: a mucêven 'na culuradûra roşêda mó mantgnîven intēr al savōr. Cun còst, al tèimp dal fèsti 'd Nadêl, la zdōra la prîva preparêr un dōls dimòndi léf. A gnîven tajê a fetlèini e lasê insavurîr per un' ōra dèinter a 'n licvōr dôls, pó gnîven quacê cun 'na pastèla fâta cun farèina, sócher e ōv e pó fréti int al destrót buĵnt.

Spulvrê cun dal sócher ēren 'na guluşaréia.

 

Pulèinta cùnsa

 

La pulèinta la rapreşentêva un piât ónich ch'al priva cambiêr a secònd dal divêrsi cûnsi. Invēci 'd purtêr al pastòun durê inséma la só âsa, in dó 'l prîva èser tajê cun al catareréstich fîl , la pulèinta la gnîva mésa dal parōl diretamèint ind al piât ed l'invidê a têvla in dó la priva èser insavurîda cun divêrs cundimèint: butēr e furmâj radû, butēr e cunsêrva 'd pomdôr, butēr o grâs e sigòla, butēr e pomdôr cun sansésa (per i pió réch). Un di cundimèinbt pió cgnusû ind la nôstra zôna l'ēra l'ajêda un sufrét ed grâs ed nimêl cun sigòla e âj tridê. Soquânt a preparêven la bâgna e 'gh bagnêven la pulèinta, ed j êter a metîven i tri elemèint int al pastòun ed cutûra da utgnîr acsé 'na fuşiòun ónica. Pió inséma 'l difécil l'ēra l'ajêda di nôbil ch'la gnîva preparêda cun pân, nōşi, brôd, âj e êtri spèsi:  sté risèta l'é int al léber "Libro novo nel qual si insegna a far d'ogni sorte di vivanda", ed Cristoforo da Messinbugo, cōgh ed la cōrt estèinsa dal 1524 fîn quând l'é môrt, sèimper a Ferêra, int al 1548.

 

Sampèt a lès

Al masèin al tajêva al sampèt da nimêl a l'altèsa 'd la cavéglia, po', tôt via cun di cōlp precîş ed rampèin j ungîn che gnîven vindû insèm a i pèil al strasêr, cun un cōlp sèch ed marasèin al tajêva in dō pêrti tót i sampèt. Quisché a gníven pó més inséma 'l saladōr per èser quacê dal sêl e mantgû p'r al futûr. Per la precişiòun i sampèt andêven da mêl asê prèst e dòunca a duvîven int tóti 'l manēri èser magnê dèinter i quarânta dé da la masadûra, subét dōp avèir magnê i rugnòun e al cōr e j ôs. Lavê bèin dal sêl, a gnîven més, insèm a la còva, a bòjer int la parlèta. 'Na volta stracôt ēren servî in têvla cumpagnê da 'na sêlsa fâta cun sufrét e grâs, pomdôr e i fasulòun biânch dal Pêpa.

A gh'ēra l'uşânsa che in têvla a gnîva servî un mèz sampèt per ògni invidê a cumincêr, còst l'é cêra, dal rezdōr, ai ragasō égh tuchêva la còva e còl che gh' armagnîva al dòni per lōr gnîva més in ōvra al dét "L'è dmèj cuntintêres che partènder".

 

Vèirsa e cudghîn

 

A 's trâta 'd un cambiamèint, incō quêşi dal tót bandunê, a la risèta dal cudghîn cun i faşō che invēci la reşést al pasêr ed j ân.

La vèirşa l'ēra cultivêda da tót per la só utilitê in cuşèina: la 's mantgnîva frèsca per dimòndi tèimp.

Mèint'r  al cudghîn a buĵva int la parlèta, ógni tânt sfuracê cun la fursèina per fêr in mōd ch'al cherpésa mìa, la rezdōra la preparêva al só dègn cuntōren cun la vèirşa.

Bujûda, mó per pôch, sōl ch' a 's lēva al bòj, la verdûra, tajêda céca, la gnîva pó mésa sufrézer cun al grâs a fōgh alēgher.

Insavurîda bèin a mōten la vèirşa, la zdōra la vudêva int la tègia dal vèin e 'd l'aşèj, la quacêva cun un quêrc e la lasêva maşrêr al tót mó stà vôlta a fōgh bâs dimòndi. Al cudghîn, finalmèint prûnt,  al gnîva tâje da la rezdōra e més int la bâgna preparêda préma cun la verdûra.

Cól stuvê che 'd vèirşa e cudghînù, dal savōr fôrt e salê, al sré prôpia un piât da turnêr a catêr.

 

Mistôchi 'd furmintòn

 

Dôp avèir ûnt bèin a mōten al mân cun dal destrót, per vansêr di tacadés fastidiōş, la rezdōra la tulîva 'd la farèina zâla bòuna e bèin pulîda e l'impastêva cun âcva e sâba, s' égh l'îva la 'gh prîva mèter ânca soquânt chéch 'd óva pâsa. A la fîn la dividîva l'impâst in fritèli ovêli, grôsi cme 'n pógn e êlti un centémeter cîrca, che gnîven côti int al fōren o inséma 'l prēdi dal camèin, a s' utgnîva di biscôt savurî da pucêr int al vèin dōls int i dé ed fèsta.

 

Còst l'è un elèinch céch ed soquânti risèti di sté magnêr antîgh, dimòndi ed quisché nuêter incō, un pô per abitódin un pô per i savōr mìa tânt gustōş p'r al nôstri bòchi, an srén mia bòun ed magnêri.