Al proprietê di Canòsa

Al proprietê in Itâlia

 ai tèimp ed Matélda

La Lorena

Al proprietê ed la râsa di Canòsa ēren mìa frût  'd autorişasiòun polétichi o permès imperiêl, ed teritôri e castē, mó ēren dirét cunquistê e grôsi poprietê privêdi ed la faméja. Àn şlarghê i sō bèin in môd principêl atravêrs la cûmpra ed tèri o al scâmbi ed bèin (per eşèimpi un castèl in câmbi 'd un vilâg) e a serchêven ed dêr via di bèin sparpagnê int al teritôri cun la mîra ed fêr un grôs cèinter ed proprietê mó ânca cun la fûrba gestiòun ed matrimòni: i Canòsa inviêven j elemèint pió zôven a di matrimòni cun ed j erēd ed faméj cun un gradèin socêl sèimper pió êlt. In pió i Canosiân ēren dal tót dèinter al sistêma ch' al procurêva incâregh int al cēşa in câmbi ed bèsi (a gh' ēren dal vèira e prôpri taréfi che pretendîven dal grôsi céfri) ed èser a la diresiòun ed 'na diôceşa, e èser a câp ed 'na canônica, 'd un cunvèint e 'd 'na pēv a vrîva dîr fêr dimòndi bèsi e mucêr grôsi richèsi.

I Canòsa ēren ânca di competèin gestōr dal proprietê ed chi êter, despès sgnōri o prêt luntân deleghêven la gestiòun ed castē e sitadèini e che despè an turnêven mia pió a i vèc padròun mó andêve a fêr pêrt dal patrimòni di Canòsa.

Soquânt cuntrât fât da Bonifacio a prevedîven '' la precaria''  oséia l'ocupasiòun per 3 generasiòun di bèin in câmbi d' êter bèin mó despès l' ēra asê che, col ch' l' ocupêva, al mantgnîva mìa la parôla dêda e a 's tgnîva al fèdev e tó al rèst. A la fîn a gh'ēra ânca, di sprôpri viulèint ed bèin ch' a fêven vòja: Bonifacio pió vôlti an s'é mìa fât scropél ed purtêr vìa, cun al j êrmi, al proprietê dal cēşi dal pôst. Int al gîr ed 'na quêlch generasiòun i Canòsa, castèl dôp castèl, a gh'îve ind i bèin ed faméja quêşi tó l'êlta Itâlia.

E int al cōrs ed pôch pió 'd un sècol àn tirê só i bastiòun difensîv dal véi ed colegamèint che da i pâs ed l'Apenèin a gnîven zò fîn al Po, e a chavêrla acsé a controlêr al pió di comêrc tra l'Eurôpa centrêla e l' Itâlia e ânca quî che insém a la véia Emélia a rivêven a l'Adriâtich. E prôpria stà sgalmêdra l'à permés a la râsa di Canòsa 'd inrubustîr e şlarghêr la vèina dal prôpri richèsi.

 

I prutagunésta:

 

Sigifredo o Sigfrido

La râsa di Canòsa la cumîncia cun Sigifredo (al mònd ind la préma metê dal X sècol), cûnt longobêrd, che ind i prém dêş ân dal X sècol al decéd ed bandunêr Lóca pr' andêr a stêr a tâch a Pèrma. Ché a cumîncia la fôrsa ed la Faméja insém al dō rîvi dal Po:cun al şlarghêres di teritôri ed proprietê, per la fûrba polética di matrimòni e pr' al inrubustîres l'amicésia sia cun al Papêt che cun l'Impêr. I Canòsa a gh' la chêven a infilêres int al sistêma ch' al procurêva cârichi int la Cēşa: êtri vèini ed richèsa ch' a 's andêven a zuntêr a còli ch' a gh'îven bèle.

Difât al fiōl ed Sigifredo, Gotifredo l'é stê vèsche ed Brèsa; la fiōla Prangarda la se spōsa cun al fiōl dal marchèiş ed Turèin Olderico Manfredi I; un cuşèin, cun l' istès nòm, l'é stê vèsche ed Pèrma dal 927 al 945.

 

Adalberto Atto (939 – 988)

Còl ch'l'é gnû dôp ed Sigifredo, Adalberto Atto ciamê ânca Attone, la fât ed Rèz la só furtèsa a l'à cumincê a rinfursêr al difèişi ind al teritôri l'é d' intôrna cun divêrsi costrusiòun ed gèner militêr, l'à fât tirêr só ânca al castèl ed Canòsa (945 – 950) che dôp al dvèinta al cèinter dal règn. Al tîn per la regîna Adelaide, al vîn numinê cûnt da Ottone I e marchèiş da Ottone II o da Ottone III

Dal matrimòni cun Ildegarda a nâs Tedaldo.

 

Tedaldo (915 cîrca – 1012)

Ânca al prém fiōl 'd Adalberto Atto al şlêrga e l'inrubustés al proprietê, despès al pretènd cme sō i teritôri avû in afét dal cēşi. Carateréstica principêla dal só teritôri l'é l'urdnêda costrusiòun 'd un castèl a drê cl' êter, a trî divêrs livê d' altèsa: a seinsinquânta, a terşèint e a sesèint mêter insém al livèl dal mêr, in puşisiòun stratégica e 'd 'na difèişa fâcila, ch' a 's vèden ûn cun cl'êter in cumunicasiòun cun un sistêma de spèc e fōgh.

Stà fésa rêda ed furtèsi, véli, cōrti e tòri ed difèişa l'é dvintêda la carateréstica principêla ed tót al teritôri cmandê da i Canòsa, che, ânca se sgnōr 'd impurtânti sitê, armâgne sèimper lighê al mònd cuntadèin, cme dal rèst tót i fevdatâri dal tèimp, e l'é stê prôpri al teritôri ed la campâgna ch'l é saltê fōra cme al pûnt ed fôrsa ed la râsa ind al batâli e ind j atâch ed surprèişa.

Tedaldo l'à zuntê al sō proprietê al sitê ed Guastâla e Mântva, l' à cumprê la Cuntèia ed Brèsa (cun Cremòuna), mèinter Ferêra la vîn regalêda a la Faméja dal pêpa Giovanni XIV. L'à utgnû al tétol ed Mêrch da l'Imperadōr, che da 'na pêrt al gh'îva pavûra ed l' ingrusêres ed l' avtoritê generêla di prîncip-vèscev e, da cl'êtra, còl in particulêr ed la Mêrca cunfinât ed la Tuscia.

Dal matrimòni cun Giólia a nâsen: Tedaldo  vèschev a 'd Arès, Corrado e Bonifacio

E l'é prôperia cun chiló che la râs di canosiân l'à tuchê al pûnt pió êlt. 

 

Bonifacio (985 – 1052)

L'à zibî l' apôg militêr a l'imperadōr Corrado II, ciamê al "Salico", ind la só spedisiòun in Burgògna e in câmbi l'à utgnû, int al 1027, la Mêrca ed Tuscia, cun còst l'é dvintê al sgnōr ed quêşi tóta l'Itâlia centrêla.Vésta l'impurtânsa statègica dal tèri nōvi zuntêdi a còli ch' al gh'îva préma, al pōl cuntrastêr l'imperadōr Enrico III in ucaşiòun ed l'elesiòun a pêpa ed Benedetto IX, al 's rifiûta ed cumpagnêr a Ròma, a travêrs i sō teritôri, Damaso II numinê da l'imperadōr, ânca se dôp l'à duvû ubdîr per quistiòun ed dipendèinsa. In cl' ucasiòun ché l'impêr l'à cgnusû la grôsa fôrsa mucêda da i Canòsa duvûda sia a la putèinsa dal só eşêrcit sia dal vèc ligâm d' amicésia cun al papêt

Bonifacio l'à dichiarê Mântva capitêla dal só règn, ânca se tra i dû an gh'é mai stê un grôs afèt.

Dôp al prém matrimòni cun Rachilde, ind al secònd matrimòni Bonifacio al và a drê a la polética di matrimòni 'd interèsi, fâta da quî gnû préma ed ló e che a l'època l'ēra druvêda da tót. Int al 1037 al spōşa Beatrice ed Lotaringia (1017 – 1076), fiōla dal Cûnt Federico II e anvōda ed l'imperadōr Corrado, a i sō teritôti a 'gh zûnta, acsé, ânch quî purtê in dôta da la mujêra. Al sō proprietê ēren, còli che al dé d' incō în: Tuscâna, Emélia, pêrta ed la Rumâgna e quêşi tóta Lumbardéia in Itâlia e grôsi zôni in Bêlgio, Lusembûregh, Frância, Germâgna ind al rèst ed l'Eurôpa, l'ēra cunsiderê al sgnōr pió putèint dôp l'imperadōr.

Dal só secònd matrimòni a nâsen Beatrice e Federico, ch' a mōren zôven int al 1053, fôrsi vlinê per şbâli o per disgrâsia, e Matélda (1046 – 1115).

Bonifacio al mōr, int al 1052, in 'n imbuschêda mèinter l'ēra a câsa. La mujêra la 's câta da per lê a câp dal règn pió putèint ed l' època. La dêv pensêr a catêr marí, quêşi subét, perché an n'ēra mìa pusébil, alōra, al gvêren ed 'na dòna sèinsa erēd mas'c. La siēlta la câsca insém a Goffredo ed Lotaringia, ciamê al "Barbuto", sgnōr ed la Lorêna centrêla e cuntrâri a l' Imperadōr. Chiló, l'imperadōr, al sêrca, sèinsa cavêrlga, 'd impidîr al matrimòni, pr' an fêr mìa unîr al tèri ed Goffredo a còli, bèle acsé lêrghi, di Canòsa.

La môrt ed Goffredo, sucèsa int al 1069, la lêsa Beatrice da per lê sōl cun l'apôg dal Pepa. Gnân al matrimòni ed la fiōla Matélda cun Goffredo V ed Lotaringia, ciamê al Gôb e fiōl naturêl ed Goffredo IV, a gh' la chêva a justêr al quistiòun polétichi.

A partîr dal 1076, vést che a mōren al marî (fervêr) e la mêdra (in avrîl) ed l'istès, l'è Matélda, ònica destinatâria ed l'ereditê dal pêder, a duvèir decéder se dêr l'apôg al papêt o a l'impêr int la Lôta pr' al j Invistidûri scupiêda int al 1075.

Matélda la tōş subét la pêrta ed la Cēşa, mó l'é tr' al 1079 e al 1080 che la Cuntèsa la dimòstra tót al só atacamèint a la câvsa ed la Cēşa quând la 'gh dòuna tót i sō bèin, dunasiòun ch' l' é cunfermêda ânca int al 1102. St' ât l'impidés mìa a la cuntèsa, incòra in véta, ed dêr via o vènder pêrta di sō bèin, né a l'împeradōr Enrico V 'd insachêr la bòun pêrta armêşa cun la môrt ed lê.

Sté situasiòun l'invéia 'na quistiòun cumplichêda fra l'avtoritê lâica e l'avtoritê ed la Cēşa, dóve l'ogèt ed la quistiòun l'é al patrimòni personêl ed Matélda, l'ònich dóve la Cēşa la pōl pretènder quèl.

Al teritôri sòta al contròl ed Matélda ed Canòsa, a pêrt la Lorena,  al se şlarghêva da i cunfîn dal Duchêt Rumân, sgnê dal fióm Mignone, al Lêgh ed Ghêrda e dal cremonèiş a l'Adriâtic, a tâch a Cumâc. L'ēra fât da divêrs marcheşê, pió cumpâgn a un Règn vèira che che a 'na grôsa istitusiòun ed fèdev.

Al problêma l'ēra stabilîr cun sicurèsa quêi ēren i bèin ed l'Impêr e quêi ēren quî personêl. A la fîn dal XII sècol l'ēra bèle dmòndi difécil stabilîr quêi ēren i dipendèin matéldich e quêi j imperiêl; l'é prubâbil che la pêrta pió grôsa ed lōr a fósen ed tót dû.

Matélda la gh'îva ânca di bèin lorenèiş, a deşgnîven da la mêdra Beatrice a dal prém marî, mó quisché ēren destinê a l'anvōd Goffredo ed Buglione.

Matélda, dòunca,  l'à lasê a la sō môrt 'na grôsa ereditê, sibèin al dunasiòun fâti a cēşi e cunvèint ed la só tèra, préma ed tót al cunvèint ed Sân Benedèt ed Pilirone (Sân Benedèt Po).

La mâsa dal proprietê l'êra int al Cuntèi ed Rèz, Mòdna, Mântva e Bològna; i teritôri insém al Po, spēce quî insém a la spònda dréta, ēren i pió presiōş. Di bèin impurtânt a gh'ēren ânca int al Cuntèi ed Ferêra, Veròuna e Lóca; un pô pió céchi al proprietê ed Pèrma e Brèsa. In Tuscâna la gh'n' îva pôchi.

I castē pió impurtânt ēren  insém a la muntâgna arşâna cme Canòsa, Bianèl e Carpnèida sōl per numinêr i pió famōş; rôchi matéldichi bèin furnîdi ēren mési ind la Pianûra Padâna cme Bundèin, Guastâla, Nughêra e dal j êtri.

I fèdev ed la Cēşa, invistî a Matélda, a rapreşentêven un bòun nómer e in grôsa pêrta més insèm dal pêder Bonifacio, ch' l' à incasê pôch a la vôlta terèin, palâs e dirét ed dècima; stà polética ché, però, l'ēra stêda fâta despès cun la viulèinsa. Difâti i prém trî di Canòsa, partigiân ed la câşva imperiêla, în mìa stê afât devôt a la Cēşa, cme dôp Donzone l'à vrû fêr crèder.

Un cambiamèint ed l'ategiamèint polétich di Canòsa a 's vèd sōl cun al matrimòni ed Beatrice, vèdva ed Bonifacio, cun Goffrêdo al Barbuto, l'é alōra ch' a 's fêrma dal tót la vècia fedeltê polética di Canòsa a l' Impêr. La pîga la crès incòra di pió cun Matélda, sculêra 'd Anselmo da Lóca e fanâtica dal j idèi ed rifōrma ed Gregorio VII.

Al dunasiòun ed grôs valōr ed la Grancuntèsa a favōr ed cēşi e cunvèint, a dimòstren cme Matélda l'âbia vrû mèter 'na pèsa al viulèinsi avû dai i pôst sâcher per cōlpa di sō vèc.

Quând Matélda, int al 1115, la mōr sèinsa avèir ed j erēd, la râsa di Canòsa la se sparpâgna e in pêrta la finés.

Al grôs teritôri al se şbrîsla: soquânt di castē armâgn ed proprietê ed j erēd ed Prangarda, surèla 'd Adalberto Atto, ed j êter a di sgnōr dal pôst e dal "Communi Militum" ed cavalêr e suldê a pagamèint, soquânti proprietê a vínen scurdêdi in un vōd 'd avtoritê e dal j êter, a la fîn, a vînen a la bòuna mési dèinter al proprietê ed la Cēşa.

Badéia ed Polirone

(Sân Benedèt Po)