Prefuntâna

L'é óna dal Véli pió céchi ed la campâgna ed Rèz l'é tra Mancaşêl a sîra, Masinsâdegh a matèina e Bagnōl a nôt e in mèz al dō strêdi ciamêdi dal Pûnt Êlt e dal Pûnt dal Burghèt o dal Castèl. Cme Masinsâdegh ânca Prefuntâna al lîga la só stôria a l' andamèint dal ''Cruistulus Magnûm'', in un ducumèint dal 1057 l'é arpurtê al nòm ''Crustulus Vetere'' per sgnêr un râm dal Cròstel che, ind l' antichitê, al pasêva per la Véla.

Al nòm Prefuntâna a sèmbra ch' al deşvègna da un documèint dal medioēv dal 1066 dóve a 's pêrla ed '' prato de fontana prope Castellaro et fluvio Rodano'' oséia ''prê ed funtâna atâch al Castèl e al  fióm Rôden''. ''Pratoe de fontana'' al 's arfà a i tânt funtanîl ch' a gh' êra ind la zôna, duvû al gâş che, da sòt tèra, al cócia l'âcva vêrs l'êlta.

Al ''Castellaro'' sèmbra ch' al cumbîna cun al Castèl, cme incòra incō al vîn ciamê al gróp fât dal cà dal bōregh dal cèinter ed la frasiòun. A 's pèinsa che al Castèl al sìa stê 'na pustasiòun militêra, sòta al Podestê ed Rèz, in difèişa ed la Vècia strêda per Rezōl, ch' la partîva da Rèz a travêrs véia Veneri, véia dal j Urtlâni, véia Petrella la traversêva al Rôden la rivêva a Prefuntâna e la tirêva drét per Rezōl. Dal pasâg insém al Rôden a gh' é incòra un pûnt a schîna d' êşen, al Pûnt a la Sbâra, dal XVIII sècol cun al cèinter ed l'archêda 'na scréta dal Comûn ed Rèz, cun la dâta dal 1871.

 

Un pô de stôria

Per la veritê al nutési a dîşen dimòndi pôch ed la stôria ed Prefuntâna.

Paolo Diacono (scutmâj ed Paolo di Varnefrido) - (720 –799), un frê  longobêrd  ch' al studiêva la stôria, poēta e scritōr al cunta ed 'd 'na batâlia ch' la sré sucèsa ind al 956 atâch a Prefuntâna, dóve a se srén scuntrê l' imperadōr Ottone I (912- 973) ed Sassonia e Berengario II (900 - 966), dóca ed la Mêrca dal Friûli pr' al pusèps ed l'Itâlia. Al scûnter, vînt da l'imperadōr, al sègna la fîn dal mîri italiâni ed fêr un règn indipendèint da la Germâgna ânca se êtri vōş a dîşen che Ottone I l'êra gnû in Itâlia per liberêr, da Berengario,  Adelaide (931 - 999), vèdva ed Lotario II  (826 - 950) rè d'Italia môrt avelenê, ch' l' êra scapêda da 'na perşòun insém al lêgh ed Ghêrda pr' andêres a lughêr a Canòsa da Azzo Adalberto (928 - 988) (bişnôn ed Matélda). Mó a la fîn al dō ştōri în cumpâgni: batû Berengario Ottone I al spôşa, ind al novèmber dal 951,  Adelaide.

Dal XV sècol al nòm ''Ròti'' al sègna al sbòch dal Rôden ind al Navéli, dóve a 's vèden incòra di rèst 'd un lavōr fât a mân in quadrê e a 's dîş che al nòm ''Ròti'' al deşvîn apûnt da la pêga ciapêda da Berengario.

Ind al "Liber Focorum" dal 1315 în sgnê 22 fōgh cun cîrca 150 abitânt a la Vèla l'é nutêda cme dipendèinta da Rèz; ind al XVIII sècol j abitânt êren cîrca 299, al 31 ed dicèmber dal 2007  êren 1.035 divîş in 431 faméj.

Ind al peréiod ed la Repóblica Cispadâna préma la pâsa sòta al Comûn ed Bagnōl pó sòta a còl ed Curèz a dal 1801 la fa pêrta dal Comûn ed Rèz.

 

La cēşa

In un documèint ed l' Arcévi de Stêt ed Rèz al 14 luglio 1066 a gh'é sgnê che Adalberto fiōl dal pôver Guido da Rèz e só mujêra Odelberga fiōla ed Albeci a dòunen al Cunvèint ed Sân Prôsper fōra dal mûri ed Rèz la sō pêrta ed 'na capèla dedichêda a Sânta Maréia dal Castlêr atâch al fióm Rodên, dal j êtri dunasiòun a vînen fâti ind al 1068 e ind al 1091. Cunsacrêda a la Madòna fîn dal 1091, la dvèinta cēşa parochiêla ind al 1590. Insém a i rèst de sté capèla antîga tr' al 1723 e al 1750 a vîn tirê só la cēşa dal dé d' incō, ch' la vîn restarvêda ind al 1820 ed ind al 1931.

La gh' à 'na bèla facêda a capâna divîşa in trî, girêda vêrs sîra; la pêrta centrêla l'é squadrêda da pilâster fînt. Al purtêl l'é archê, d' ed sōver a gh'é 'na nécia cun la curnîşa lavurêda cun ed fiânch dō fnestrèini fâti a trapèsi. La tòra la finés cun la câmbra dal campâni cun 'na fnèstra per pêrt.  Al d'ed dèinter ed la cēşa un bèl quêder ch' al figûra l'Anzél Custôdi, agh' é chi dîş piturê da Paolo Emilio Besenzi  (1608-1656)  chî da Pietro Desani  (1595-1657).

 

La scōla

L' istrusiòun póblica şlarghêda al campâgni, fâta a Rèz da j aministradōr socialésta, l' arîva ânca a Prefuntâna cun la costrususiòun, ind al 1915, ed 'na scōla elementêra indipendèinta. Per al pôca grandèsa ed la Véla a 's trâta ed 'na scōla cun al clâs frequentêdi, ind l'istès mumèint, da sculêr ed divêrsi etê. La vîn fâta a tâch al Castèl, prôpria ed frûnta al bèl caşèl esagonêl restarvê ind j ûlt'm 'ân per fêr pôst a i lochêl dal cîrcol Arci ''La Fontana''. Al tèimp ed la secònda guèra mundiêla ind la scōla a gh'é andê un distacamèin militêr tedèsch. Ind j ân 50 a cumîncia còl ch l' é l'arduşîres ed la gînta int al campâgni: al grôsdi faméj mzêdri a 's divéden in tânti faméj céchi, al cà sparpagnêdi ind al campâgni a vînen bandunêdi pr' andêr a stêr in sitê o in ûn di grôs cèinter ed la pruvîncia arşâna. Sté fenômen, cumpâgn in tóta la pruvîncia, al farà ed la scōla 'na trésta tesimônia ch' la gnirà sarêda ind j ân Stânta. Incô l' impiânt l'é dvintê un pûnt ed riferimèint ed l'educasiòun ind al teritôri, a gh' é l'eşilo dal comûn ''Camillo Prampolini'' e al Cèinter Vèird, al piân d'ed sōver a's pōl vişitêr 'na mòstra fésa dedichêda a la civiltê cuntadèina.

 

Prefuntâna incō

La Véla l' à gh' à 'vû un grôs aumèint ed la popolasiòun in d' j ûlt'm ân. A gh'é un negôsi alimentêr, un cèinter socêl, l' eşîlo, la parôchia, al simitèri, un pêrch céch atâch al cèinter socêl e 'na pésta per tânt e-spôrt, soquânti coperatîvi agrécoli, la Stâla Socêla cun 700 vâchi da lât che fân 53.000 quintêl ed lât in un ân. A gh' é pôch trâfich, al traspôrt póblich l'é garantî da la ferovéia Rèz-Bagnôl-Guastâla cun la fermêda in véia Burghèt e da 'na lènia ed trâm ch' la fa  Prefuntâna, Masinsâdegh, Rèz e  Runsêş.

La cēşa 'd Prefuntâna

(disègn ed B.Violi)