Al Pôrti Bâsi

 

Al Pôrti Bâsi  o Pustêrli

 

In pió dal quâter Pôrti Mèistri a gh' ēren êter sînch pôrti pió céchi: ēren al famōşi Pôrti Bâsi o Pustêrli. Tirêdi só quêşi tóti tr' al 1200 e al 1300, în pó stêdi tóti suplîdi ind al '500 quând é stê fât al mûri nōvi. Desquacêdi cun la spianêda dal difèişi ed Rèz a la fîn ed l' '800, incō, dal porti, a gh' armêş gnînt.

Al Pôrti Bâsi ēren êter che pôrti céchi, tra 'na porta mèistra e cl' êtra, ed ēren druvêdi pr' al pasâg ed la gînt a pē o, in chêş ed necesitê, pr' al sucōrs ind i dişâster e per permèter a i Sgnôr che gvernêven la sitê de scapêr s'égh gnîva dal fés.

 

Pôrta Sân Mêrch

L'ēra tra Pôrta Sânta Crōş e Pôrta Sân Pêder, in dóve adèsa Via Dante Alighiêri l' incrōşa Viale Piave. L' é l'ûltma pôrta a èser avêrta, l' é stêda tirêda só ind al 1314, d' ed ché a partîva la ''Strata Vetus'', incō Via Veneri, ch' la purtêva a Rezōl.

Al nòm al deşvîn da la cēşa ed Sân Mêrch ch' l' ēra di canônich dal S.S. Salvadōr, e l'ēra in dóve adès a gh' é la caşêrma ed la Puliséia.

Ind al 1400, per quistiòun ed sicurèsa, ind la Pôrta a 'gh vîn fât 'na tòra.

Ind al 1500, quând a s' é tirê só i bastiòun estèins, la tòra la vîn suplîda e d' ed sōver a 'gh vîn fât 'na piatafōrma ed difèişa.

Ind al 1850 al dóca Francesco V d' Este, per spavintêr j arşân, in cól pôst ché al fa tirêr só la furtèsa ed Sân Ferdinând, butêda zò ind al 1871 a spèişi dal cmûn ed Rèz.

 

Pôrta ed Pûnt Levòun

Tirêda só ind al 1235 sòta al gvêren dal podestê Simone Meliori l' ēra tra la cēşa ed Sân Girôlem e al vèc Istitût Artiganē, pió o mêno in dóv' adèsa a gh'é Via Fontanelli.

A sèmbra che la pôrta la gh' avés ind al mèz 'na turèta pr' al campâni.

Incô ânch ed cla pôrta ché an gh' é armêş gnînto.

D' ed ché a partîven dō strêdi: la ''Strata de la Rosta'' e la ''Strata de Guinzolo'' la Via Terrachîni d' incô. Al nòm ed la Pôrta al deşgnîva dal bôregh ed Pûnt Levòun butê zò ind la famōşâ ''tajêda'' dal 1551. La Pôrta l'é stêda sarêda o fâta pió céca e mésa dèinter int al bastiòun.

Ind al 1833, al mûri, dōp dimòndi tèimp ch'ēren stêdi abandunêdi e mìa restarvêdi, a câschen insém a la Pôrta e la tîren zò dal tót.

 

Pôrta Bernòun o Brenòun

Tra Pôrta Castèl e Pôrta Sân Stêven a gh'ēra, in dóv' adès a gh'é Piazzale Fiume, Pôrta Bernòun. Fâta tirêr só ind al 1229, insèm a un pûnt insém al Cròstel, ch' al curîva ind i parâg dôp èser stê deşviê, fōra da la sitê, p'r al vrèir dal podestê Lazzaro Gherardini.

D' ed ché partîva véia Sân Clâvdio, la Via Beretti dal dé d' incō.

Al nòm ed la pôrta al deşvîn fōrsi dal nòm ed 'na faméia arşâna i Bernoni.

Ind al 1400, cîrca, la Pôrta la vîn restarvêda e la ciapa la fōrma cun l'êrch a pûnta e la vîn vistîda ed prêda, la vîn pó suplîda ind al bastiòun quând, ind al '500, a s' é tirê só al mûri nōvi.

A la fîn ed l' '800 la vîn scavêda quând a vînen butê zò i rivêl ed Sânt' Agustèin mó dôp ed pôch, a i prém dal '900, la vîn butêda zò dal tót.

Ind i parâg, al 30 ed fervêr dal 1945, per rapreşâlia, dôp che al dé préma in Cōrs Garibaldi, în stê frî sînch pulisiòt, i partigiân:  Sante Lusuardi (nòm ed batâlia Dario) e Dino Turci (Ercole) ed Curèz, Vittorio Tognoli (Marco) de Scandiân e Cristoforo Carabillò (Cris) ed Palermo în stê purtê vìa dal perşòun di Servi e fuşilê a l' altèsa ed Pôrta Bernòun. I côrp în stê lasê lé, butê insém a la nèiva, per soquânt dé.

    

Pôrta Sân Côşem o Côşma

L' ēra a l' incrōş tra còli che incô în Via Franchetti e Viêl Isonzo. Tirêda só ind al 1231, d' ed ché a partîva la ''Strata per Sesso''.

Al balletti al scrév:

 

 ''… aveva un solo ingresso di quattro metri e l' arco in arenaria verso la campagna, in cotto verso la città, fra pilastri di circa metri 3,50 con fronte di 11 metri e su fianchi di 8 …'',

 

mó, cme al dîş Niròun, fōrsi còsti êren al j amzûri dôp un restâver ind al '400.

Ind la nōva sistemasiòun dal mûri vrûda da Ercole II d' Este ind al 1551 la pôrta la vîn suplîda ind al bastiòun ch' l' à ciapê al só nòm.

Ind al dicèmber dal 1881 quân vîn butê zò al bastiòun ed Sân Côşem a s' é turnê a vèder la vècia Pôrta. Per èser mìa ind i pē a la zôna d' atōrna a la nōva Caşerma Zucchi a 's decèd ed butêrla zò, a se dmânda al parèir a la ''Commisione conservatrice de' monumenti'' che al 7 ed zógn dal 1887 la dà al permès ed butêrla zò cun l' ôbligh ed fêr dal fotograféi e di disègn da tgnîr da cât, insèm a quêlch rèst, ind al Muşéo Cévich.

 

Pôrta Sân Nazâri o dal Sucōrs

Tirêda só a mezanôt ed la sitê ind al 1230 l' ēra ind l' incrōş tra Via Allegri e Viêl Isonzo dal dé d' incō, d' ed ché a cumincêva la ''Strata de Strinatis'' ch ' la purtêva al cunvèint ed Sân Prôsper fōra dal mûri, d' ed ché a pasêven tóti al procesiòun che partîven dal cunvuèint e traversêven tóta la sitê. A sèmbra che al disègn e al j amzûri a fósen cumpâgn a còli ed Pôrta Bernòun: un sōl êrch a pûnta cun 'n' avêrta ed 5 mēter e sinquânta cun un frûnt ed 12 mēter e nuvânta e i fiânch ed 9 mēter e nuvânta.

Ind al 1265 la Pôrta l' é stê stêda testimôni ed la fûga di Ghibelèin cun i Guêlf mudnèiş ch' égh curîven a drē, che, dôp avèir sfursê Pôrta Castèl cun l'ajót di Guêlf arşân, ēren gnû dèinter ed Rèz.

Ché dôp un scûnter àn masê, sòta a 'na quêrsa in Piâsa Grânda, al câp di Ghibelèin arşân Caco De' Muti. I Ghibelèin scampê în tabachê, da Pôrta Sân Nazâri, vêrs Mântva.

Ind al 1336 Rèz la câsca ind al mân di Gunşêga che, bèin prèst, a 's rènden cûnt che a dēven gvernêr 'na sitê rugnōşa e (cme a scrév la duturèsa Luciana Bonilauri):

 

 ''…provvidero, perciò a creare una zona fortificata dentro di essa, direttamente collegata con la strada per Mantova e addossata alla Porta San Nazario che divenne così la Porta del Soccorso…''

 

L'ēra la famōsa Sitadèla ch' l' ēra in dóv' adès a gh'é i giardèin póblich e al Teâter Municipêl. La Pôrta la ciâpa al nòm da la cēşa di Sânt Nazâri e Cêlso mésa dèinter ind la Sitadèla quând, ind al 1339 dôp avèir butê zò 150 cà, l' é stêda tirê só.

Quând în stêdi fâti al mûri nōvi dal '500 ânca Pôrta Sân Nazâri l'é stêda suplîda e al só pôst a gh'é gnû 'na pôrta stréca e bâsa. D' atōrna a la tòra medievêla é stê fât la Ruchèta ch' la gnîva druvêda da 'na pêrt cme perşòun de Stêt e da cl'êtra da magaşèin per la Sitadèla. Dôp 300 ân, ind al 1852, la pôrta la s'é turnêda a vèder dôp ch' é stê butê zò al bastiòun. Ind l' istès ân, ind al progèt per tirêr só al Municipêl, a s'é pinsê ed druvêr al prêdi ed Pôrta Sân Nazâri per fêr i fundamèint dal teâter. Mó ind al 1854, préma che cumincésen a butêrla zò, al marchèiş Gian Vincenzo Gherardini, ch' l' îva capî l'impurtânsa ch' la gh'îva l' antîga pôrta, a gh' l' à cavêda a salvêrla dal dişâster.

Purtôp, ind al 1867, a la môrt dal Gherardini, ânca Pôrta Sân Nazâri l'é stēda butêda zò.

Insém a ''L'Italia Centrale'', un giurnêl publichê alōra, ind al nòmer dal 17 ed fervêr dal 1867 al pruf. Gaetano Chierici al giódica acsé al fât:

 

''Ho sperato che a Reggio, tanto povera di monumenti, la Porta di San Nazario sarebbesi conservata. Destinata alla demolizione nel 1854 la salvò l'egregio cittadino Gian Vincenzo Gherardini: nel 1867 è mancato il buon genio che la protegga: per isgombrare dieci pezzi di terreno nell'estremo lembo della Città è stata atterrata''.

 

L'é stêda butêda zò per fêr pôst a 'na pésta per la cōrsa di cavàj.

Cme la prîva èser  'na pôrta bâsa