Pôrta Sânta Crōş

 

La pôrta da la circunvalasiòun

(da Wikipedia) (1)

La pôrta da Via Ròma

(da Wikipedia) (1)

Secònd Patroncini ind al quartêr ed Sânta Crōş, un quartêr curiōş e pîn ed gînta, a gh'êra un pôst ed guêrdia dal prém acampamèint rumân, cèinter da dóv' é po' nasû tóta la sitê. Via Ròma an n'é êter che la pêrta a mezanôt dal ''cardo maximum'' dal cèinter fortifichê disgnê da i ''metatores''(j antîgh geòmetri rumân), d' atōrna a sté strêda în gnûdi só cà, butèighi, stâli e ustaréi.

Da ché partîva, vêrs mezanôt, la ''Strata Nova'' ech la pasêva da Bagnōl , Nuvalêra e la purtêva a Rezōl, ûltem pôst ed guêrdia arşân.

Al '' decumanus maximum '' ed l'acampamèint rumân, ch' al s' incruşêva al ''cardo maximum'' l'ēra rapreşentê da la vècia Via Emélia.

Ind la só ''Storia delle mura di reggio'' Andrea Balletti (18501938) al cûnta che ind al secònd ân dal só gvêren, al 1199, al podestê Guido Lambertini l'à dê al vìa per tirêr só la Porta cun l' ajót, in bèsi, di Cambiatori 'na réca faméj arşâna. Cla pôrta, da subét, l'é stêda ciamêda Pôrta Sân Gosmerio dal nòm ed la cēşa ech la duvîva èser un pô préma ed l'incrōş tra Via Ròma, Via Sessi e Via Sân Domènico.

Pôrta Sân Gosmerio l' à cambiê, quêşi subét, al nòm in Pôrta Sânta Crōş, per vìa ed cla crōş, sculpîda insém a 'na lâstra ed mêlmer e circundêda da 'na créta in latèin, ch' l' êra tachêda a la facêda ch' la dêva vêrs la campâgna. 

La Pôrta l'ēra un turiòun cun la piânta a ''U'', avêr vêrs l' intêren ed la sitê, da dóve al guêrdi a tgnîven d' ôc al trâfich ed la mercanséia e 'd la gînta. Al j amzûri êren importânti: 15 mêter e 60 ed la facêda vêrs la campâgna, 9 mêter e 90 ind i lê pió céch vêrs la sitê cun di mûr 'd un mêter e mèz; la gh' îva dû êrch in sâs ed côch, a 's pèinsa che la tòra la fós a trî piân cun l'ûltem piân merlê e quacê cun di còp.

L'antîga Pôrta Sânta Crōş l'ēra in dó l'é incòra mó arnuvêda cun un restâver dal 1859. Còst l'à fât scréver al Balletti:

 

 ''… ne guastò il carattere di bello e forte arnese di guerra''.

 

Ind al 1511 al cunséli ed j Ansiân, cun la spònda dal Cardinêl Ippolito d' Este, l' à neghê al permès  al Dóca de sbasêr Pôrta Sânta Crōş perchè, secònd ló, l' altèsa ed la Pôrta la minacêva la Sitadèla.

Quând ind al 1545 al Dóca Alfonso I d' Este l'à dê ōrdin ed tirêr só al nōvi mûri d' atōrna a la sitê al pôrti a vînen tóti suplîdi ind i nōv bastiòun tirê só cun di materiêl che a vînen tôt da di pôst gnân da crèder, per eşèimpi al bastiòun ed Pôrta Sânta Crōş l'é stê fât cun i rèst dal cunvèint ed Sân Prôsper fòra dal mûri.

Ind al 1551 al pôst ed la Pôrta suplîda a vîn avêrt un purtòun céch vêrs matèina p'r al pasâg ed la mercanséia e dal persòuni.

A la fîn dal '700 al Capitân Antonio Marchetti, Cûnt ed Crurtzèl, inmandghê cun al Dóca Rinaldo I d' Este l'à restarvê e imblî al bastiòun ed Sânta Crōş.

Vînt o trèint' ân dôp ind al bastiòun a'gh vîn  fât 'na fâbrica ed terâlia; ind al 1857 per fêr pôst a la ferovia ch'în drê fêr a 's decéd ed butêrel zò insèm a la vècia Pôrta. Al podestê Carlo Ritorni, ch' àn vōl mìa ch' la vègna butêda zò a 'gh la chêva a salvêrla e fêrla restarvêr, difâti al 15 znêr dal 1858 al dà l' ōrdin ed restarvêr l' antîga Pôrta e al dà l' incâregh di lavōr a l' inzgnêr Giulio Bergonzi, sòta al cuntròl dal studiōş dal j antichitê Don Gaetano Chierici

Al 2 ed lój dal 1859 la Pôrta la vîn avêrta ed nōv ind l' istès dé che cumîncia al trâfich insém a la ferovéia lé a tâch.

(1) Guerda al Noti

Rèz sitê

Pôrta Sân Pêder

Stôria ed Rèz