Pôrta Sân Pēder

 

La casèla dal dâsi

(da Wikipedia) (1)

Al gratacēl

(da Wikipedia) (1)

(1) Guerda al Noti

Ed la Pôrta Sân Pēder a gh' armâgn sōl 'na figûra in 'na chêrta tgnûda da cât ind l' Archévi de Stêt ed Rèz, cun la dâta dal 1449, dóv' a 's vèd la pôrta fât 'd un êrch sōl, merlêda e quacêda da un tèg ed còp.

Insém a la nâsita e la fōrma de sté pôrta a gh' in divêrsi upiniòun: pr' al Balletti în tóti dō scgnusûdi; în un só stódi, ''Le mura di Reggio'' (1989), Alcide Spaggiari al sègna al 1217 cme l'ân ed quând l'é stêda tirêda só; Alessandro Villani in ''Reggio e le sue vie'' (1911) al dîş che Pôrta Castèl, Pôrta Sân Pēder e Pôrta Sân Stēven a gh' îven dû êrch; al mistēr al cunténva…

Pôrta Sân Pēder la vîn suplîda ind al '500 quând în stê tirê só i bastiòun d' atōrna a Rèz, al só pôst é stê fât 'na pôrta ind al fiânch ed la mûra. La Pôrta la vîn butêda zò dal tót ind al 1859, quând a vîn inavgurêda la ferovéia, cunsiderêda mìa pió adâta per l'ingrès in sitê mó ânca da la nutésia ed la vîşita, al 6 ed mâg dal 1860, dal rè Vittorio Emanuele II. Per sti mutîv i lavōr în stê fât a la şvêlta cun l'ingâg ed sintûner ed dişôcupê: la vècia Pôrta la vîn desuplîda e, sicòma l'é stêda giudichêda trôp bâsa e mìa bèla per la fèsta, l'é stêda butêda zò sèinsa tânt cumplimèint.

Fâta l' avêrta ind al bastiòun al Rè l'é pó stê fât pasêr sòta a un ridécol êrch in lègn e chêrta piturê.

Ind al 1877, 17 ân dôp la vîşita dal Rè, l'architèt Grimaldi al finés al dō caşèli dal dâsi e la nōva barēra la vîn dedichêda a Vittorio Emanuele II pr' arcurdêr la vîşita dal 1860.

Incô dal dō caşèli a 'gh armâgn sōl còla a dréta, a gnîr fōra da Rèz, in pôst ed còla a mansèina è stê tirê só un gratacēl fât ind al 1952 da la déta Degola-Ferretti: al prém progèt a prevedîva ed butêr zò tóti dō al caşèli e ind i sō pôst tirêr só dû fabrichêt cumpâgn ûn ed frûnt a cl' êter.

Dimòndi în i fât ch' a 's cgnòsen dal şvinânsi ed la Pôrta:

vêrs la fîn dal '200 e l'inési dal '300 a şvèin a la pôrta a gh'êra un castèl fât tirêr só da Obizzo d'Este, Sgnōr ed Frèra.

Obizzo l'êra gnû a Rèz ciamê dal Senêt arşân per fêr finîr la guèra civîla tr' al faméj nôbili ed Rèz di Fogliani, di Sessi, di Canossa, e di Roberti, in lôta tra 'd lōr per al cmând ed la sitê. Ciamê, ind al 1289, Obizzo l'à tôt pusès dal gvêren ed la sitê, e per marchêr l' avtoritê l'à fât tirêr só un castèl. Al Sgnōr ed Frèra an n' à mìa gvernê diretamèint la sitê, mó l'à lasê al gvêren a Bernardino Rossi.

Mó i ânca j Estèins a s'în mustrê di ditatōr e dôp vint' ân ed lôti, al 27 de znêr dal 1306, j arşân a j àn casê vìa e a j àn butê zò dal tót al castèl, per festegêr la vitôria al pôpol l' à dedichê a Sân Zvân Cristobono un altêr in Dôm e l'à numinê tra i Sânt Prutetōr ed la sitê.

Fōra Pôrta Sân Pêder a gh'êra dal chêvi ed tèra crēta e fîn da l'època medievêla ind i parâg a gh' êra 'na cuntrêda ciamêda ''Cuntrêda dal scudèli'' perché lòngh a stè strêda e gh' êra dimòndi laboratôri artigianêl ed terâj che druvêven apûnt la crêta ed fôra Sân Pēder, sté cuntrêda ind al 1814 l'à ciapê al nòm ed Via Roggi.

La zôna l'êra ânca rèca ed funtâni per la preşèinsa ed dimòndi fêldi d' âcva, 'na funtâna, arcurdêda dal prof. Alcide Spaggiari, l'êra a dréta apèina fōra Sân Pêder, dèinter a na bûşa, fònda dû mêter sòta al piân ed la strêda, dóve l' âcva la gnîva fôra da un mascaròun ed mêlmer .

Ed n' êtra funtâna a n' in pêrla Alfonso Visdomini ind i sō ''Diari'' dóve al dîş:

 

''…feansi con un condotto venir drento le mura la fontana ch'era il San Giovanni fuori di San Pietro''.

 

 Al Visdomini al pêrla ed la grôsa funtâna ch' l' êra stêda salvêda, ind al 1551, da la butêda zò ed l' Uspési ed Sân Zvân dal Mirabèl sucèsa a sègvit ed la ''Tajêda''.

Al Sân Zvân al Mirabèl, apèina fōra Sân Pēder, l'êra un vèc uspési per pelegrèin cun un grôs giardèin, un purdghêl e 'na cēşa; e l' êra tgnû in mân da l' Ôrdin di Cavalêr ed Malta. Cun la fatûra ed la ''Tajêda'' è stê butê zò tót. La figûra ed l' uspési la 's pōl vèder ind la chêrta ed Rèz fâta, préma dal 1500, da Prospero Comuncoli.

Ind l' època dal medioêv tra còl che adèsa l'è al viêl pedonêl ed Viêl di Mél e al mûri (incō a gh'é Viêl Muntgrâpa) a gh'ēra al fusòun; ind i câmp da cl'êtra pêrt dal di Viêl di Mél a 's tgnîva la fēra, lé a gnîven tirêdi só ânca al fōrchi pr' al cundâni a môrt e al pôst l'ēra ciamê, fîn al XVI sècol ''câmp dal fōrchi''.