Pôrta Castèl

 

La facêda dal Caşòun cun al sègn ed l'antîga Pôrta Castèl

Pôrta Castèl l' é stêda tirêda só ind al 1227, alōra la gnîva ciamêda ''Porta da Clavica'', a dréta dal Cròstel. La pôrta l'ēra in 'na tòra merlêda a quâter cantòun ed 12 mêter e trèinta per 9 mêter e sinquânta. Ind la pêrta pió lònga a s' arvîva la pôrta cun l'êrch a pûnta; ind la pêrt vêrs la campâgna la gh'îva la sôca, la spalèta e l'êrch in sâs côch, in côt còla vêrs la sitê.

Ind al 1917 al Balletti al scrivîva:

 

“…di Porta Castello si veggono ancora gli stipiti in arenaria inclusi nella facciata della casa detta il Casone in fondo a via Guazzatoio”.

 

I sègn de sté antîga pôrta a 's pōlen vèder incòra incô ind la facêda, arnuvêda,  dal ''Casòun''.

Da la muntâgna a 's rivêva in sitê da còli che incô în Viêl Umberto I e Via Cassoli, ed fiânch a sté véia a rivêva in sitê ânca al Canêl ed Sècia ciamê alōra ''Berignum'' e che, traversê al mûri ed fiânch a la Pôrta, al sbuchêva in véia dal Guasadōr, (d' ed ché al ciapêva pó al nòm ed ''Canêl Mèister'') e al purtêva l' âcva a tóta la sitê.

Ind i prém dêş ân dal 1300, cme a rişûlta dal pâgin dal ''Provvigioni'' ed Rèz ed ch' j ân, a la pôrta în stêdi fâti dal justadûri, per cunsóm, dal pêrti in lègn e, ind l' istès peréiod, è stê cambiê al ''rastellum'' al rastèl in fèr a difèişa ed l'intrêda in sitê, atravêrs al mûri, dal Canêl ed Sècia.

Dôp cîrca un sècol la Pôrta la vîn mudifichêda e adatêda al minâci dal nōvi êrmi: i canòun.

Quânda s' é tirê só i bastiòun, ind la secònda metê dal '500, datōrna a la Pôrta a'gh la vîn fât al ''Caşòun''.

Ind al 1551 al Dóca l'à urndê ed sarêr la vècia Pôrta Castèl e 'd fêr 'n' êtra pió céca vêrs sîra.

Dôp avèir sarê la pôrta a s' é duvû fêr dal mudéfichi al sistêma dal strêdi d' ingrès e al sistêma idrâvlich dal Canêl ed Sècia. Dednâs a la pôrta  a s' é fât un pûnt cun i pilâster in prêda (''cum pillonis lapidei'') e al Canêl, ch' al duvîva traversêr al fusòun e al bastiòun, l'é stê incanalê e cun 'na vôlta a bòta purtê d' ed là dal rivêl. Tót cól lavōr ché la purtê 'na grôsa spèişa per la Comunitê e, cme rişûlta dal ''Provvigioni'' dal 1572, l'à impgnê per dimòndi ân al finânsi dal Comûn.

La Porta Castèl, tirêda só ind al 1500, l'é stêda butêda zò tr' al 1897 e al 1898 e al só pôst în stêdi tirêdi só dō caşèli dal dâsi òna ed frûnt a cl' êtra dal dō pêrti ed la strêda, tirêdi pó zò ind j ân '70.

Ind al 1909 a 's finés ed tirêr só al nōvi cà operâi ch' a 's vèden apèina es và denter ed Pôrta Castèl lòngh a Via Ariosto (fîn al 1814 ciamêda ''Strêda Mèistra ed Pôrta Castèl'', ciamêda pó fîn al 1930 ''Strêda ed Porta Castèl''). Per tirêr só i dû stâbil dal cà operâi a s' é butê zò la cēşa e al cunvèint dedichê a Sânt' Ilâri. Pió avânti, a dréta, a gh' é piâsa XXIV Mâg (ciamêda fîn a la préma guèra mundiêla ''Piâsa dal marchê ed la lègna'' e préma, fîn al 1814, piâsa ''Sânt' Ilâri''). La gînta la ciamêva stà piâsa ''marchê ed la lègna'' bèle dal 1500 perché ché a rivêven da Pôrta Castèl j êşen carêgh ed lègna pr'al necesitê ed la sitê. Per mèter a quêrt  j êşen che rivêven a s' é fât i stalèt  in véia ed l' Aşneréia (incô la s' es ciâma véia Mûnt Cuşna), in véia dal Guasadōr a gnîven purtê al bèsti a bèver ind al Canêl Mèister (Guasadôr a vōl dîr pôst dóve a 's pôrten a bèver al bèsti).

 

Al Caşòun ed Pôrta Castèl

 

Ed la vècia Pôrta Castèl dal '200 a 's vèden incòra i sègn insém a la facêda dal Caşòun ch ' la dà vês véia dal Guasadōr.

Ind al 1790 sté fabrichêt, che fîn alōra l'îva mantgnû in bòuna pêrt l' aspèt ed la vècia pôrta, l' é stê cumprê da i Gabbi che  a gh' àn fât 'na lucânda. Al Canêl ed Sècia al pasêva incòra sòta al stâbil.

Dal 1833  al 1834 Pietro Marchelli (1806 – 1874) l' à fât un grôs restâver. Dôp l'é stê vendû a i Tosi pó a i Landini, ind al 1877 l' é stê cumprê da la faméja Strani ch' al l'à cambiê in cà civîla.

Ind al 1914 môrt l'ûltem di Strani  al stâbil al vîn cumprê da la Socetê Edilésia Catôlica Arşâna, ind al 1929 al vîn vindû a la faméja Ferrari-Namias-Vercalli e l'é in sté peréiod che al stâbil a 'gh vîn fât i grôs cambiamèint ch' al fân dvintêr còl ch' l' é, pió o mêno, còl dal dé d' incô. Dôp avèir rişghê d' èser abandunê e butê zò ind j ân '50, ind al 1990 al vîn cumprê dal padròun d' adèsa la faméja Lasagni, che, cun grân góst e sensibilitê, al l' à arnuvê e restarvê.