Piâsa Grânda

(têrsa pêrt)

 

 

La ''giustésia'' in Piâsa Grânda

 

Piâsa Grânda l'êra ânca al pôst dóve j arşân a duvîven parşêr i ''dèbit'' cun la socetê.

Per savèir cme l' êra mésa in prâtica ind i tèimp antîgh, la giustésia a Rèz, bisògna arfêres a tót còl ch' l' é stê scrét, in prupôşit, indi  Statût Comunêl e ind vâri léber contâbil ed la Comunitê.

Ind al XII sècol la biastèma l'êra punîda, cun dal divêrsi pèini e a secònd quêl êra al destinatâri.

Dal léber di Statût ed la Comunitê ed còl sècol a rişûlta che pecadōr che, cun "sozzo insulto labiale", l'aré biastmê o ofèiş la fugûra ed Dio e 'dal Beâta Vêrgin, al sré stê multê cun trî frânch arşân; se, invêci, la vétma ed l' ingiória al fós stê un êter sânt la pèina la gnîva  tajêda a vínt sôld. Se al colpèvol an prîva mìa paghêr (lavōr ch' al sucedîva despès) al sré stê imperşunê e incadnê, ind al Palâ dal Podestê, "ad libitum", oséia sèinsa un lémit precîş ed tèimp, la durêda ed la cundâna l'êra stabilîda dal Podestê a secònd ch' l' agh girêva e secònd la só volontê. Scuntê la pèina al sfurtunê biastmiadōr al duvîva fêr, in cadèini, al gîr dal principêli véi  ed la sitê batû cun 'na scória o un bastòun.

 

Ind al 1598, la situasiòun di biastmadōr l'é dvintêda pēş, al 15, 16 e 18 ed lój ed cl'ân, da l' Angheréia dal Palâs, è stê més fōra 'n avîş cûntra i biastmadôr dóve a gh'êra scrét:

 

"Chi bestemmia il nome di Dio, di Gesù Cristo suo figliolo e della Beata Vergine cadrà sotto la pena di scudi 30 la prima volta, la seconda di scudi 100, la terza d'esser posto su la porta della Cattedrale e perforategli la lingua, la quarta della galera et altra maggior pena che piacerà a S.A. fino alla vita inclusivamente. Chi bestemmia i SS. Apostoli la prima volta 20 scudi, la seconda 50, la terza oltre alla pena pecuniaria tre tratti di corda. Chi bestemmia il nome dei Santi la prima volta scudi 15, la seconda 30, la terza 50, la quarta tré tratti di corda...".

 

I ''trât ed côrda'' ch' a vînen numinê a gníven dê sòta l'êrch dal Nutaréi, in dóve cumîncia Via Palazzolo dal dé d' incô, ciamê alōra, apûnt, ''Vôlta ed la Côrda''.

 

Ind al XV sècol in 'na grôsa sêla al prém piân dal stès Palâs dal Nutaréi, prōpria ed frûnt al Dôm, i cundanê a gníven torturê.

Ind al ''Libro delle Provvigioni'' a la dâta dal 28 ed dicèmber 1456 a gh'é nutê sté decisiòun curiōşa tôta da j Ansiân ed la Comunitê:

 

"Si proveggano sei stuoie da mettere alle finestre della sala posta nel piano superiore nel Palazzo dei Notai, e ciò a spese del Comune, affinchè coloro ai quali si da tortura, non abbiano a prendersi qualche malanno pel gran freddo che entra per le larghe finestre, ed anche per l'incolumità del Podestà e della sua corte che ivi devono stare per assistere e sottomettere gli imputati alla tortura".

 

Un riguêrd fât cun al cōr s' a 's pèinsa al fastédi che un pôver disgrasiê al prîva avèir 'da 'n ferdōr dôpa che j ôs în stê picê e stirê cun ed j argàn e sirèli e i móscol schisê cun dal tnâj verghèinti!

 

Ind al 1601 al Comûn l' à decîş ed cambiêr al bôja ch' al metîva in prâtica al sentèinsi perchè

"stroppia la gente" invêci ed dêr la pèina ind l'azmûra giósta e invujêr al cundanê a parlêr sèinsa fêr di grôs dân.

 

Cm' a 's vèd alōra al sèins ed giustésia l'êra tgnû in cunsiderasiòun e che la turtûra ciamêda ânca ''Giustizia di Dio'' la gh'îva dal regòli bèin precîşi pr' al benèser dal cundanê!

 

La turtûra l' é stêda druvêda, fîn a la fîn dal XVIII sècol, per s'cianchêr a i cundanê la cunfesiòun ''volontâria'' dal delét. A prîva capitêr, e sèins ' êter al srà capitê, che un inosèint ch' an ghîva mìa la fōrsa ed reşéster al turtûri l' âbia cunfesê un delét mìa fât e che un delinquèint pió rubóst al turtûri al sìa stê asôlt.

Ind i ''bê'' tèimp dal turtûri e dal j eşecusiòun in piâsa ânca Rèz al gh'îva al só profesiunésta, paghê, onorê, rispetê e cun faméja. Sté ''Mèister ed Giustésia'' (cm' al vîn ciamê in un scrét dal 1940 dal Piccinini) al stêva pōch luntân al pôst ed lavōr, Palâs dal Nutaréi pr' al turtûri e Piâsa Grânda pr' al j eşecusiòun. Al stêva in 'na cà dal Comûn in véia ed l' Arsipretûra, alōra ciamêda apûnt Vécol dal Bôja, la cà l'êra ind al prém trât ed la véia oséia tra l' incrōş ed Via Toschi e Piâsa di Zavàj (Piâsa Casotti). Al bôja al ciapêva da la Comunitê, in pió ed la cà, un stipèndi anvêl, mó la pêga mìa sèimper l' êra asê pr' al necesitê ed la só faméja e per parşêrla un pô l'êra dispôst a fêr un quêlch ''lavurşèin èstra'' in êtri piâsi fōra dal Comûn. A fêr val bôja l'êra un mistêr un pô periculōş, ânca se  in fònd an n'êra êter che un ch' al metîva in prâtica al cundâni decîşi da diêter, a prîven fêrghla paghêr in chêş ed cambiamèint polétich o in chês ed guèra o cun al pasâg ed trópi furastêri. Al bôja l'êra beinvrû o tratê cme 'na pèsa da pē: beinvrû quând al fêva giustésia su di barâba che êra da tót cgnusû cme di delinquèint e tratê da pèsa da pē quând al turturêva o al masêva dal persòun cunsiderêdi sèinsa cōlpa e cundanêdi sèinsa mutîv da i zódes.

Al j eşcusiòun êren póblichi, cme avertimèint pr' al pôpol, e a gnîven fât tót i dé mēno che al sâbet perchè la Piâsa l'êra ucupêda dal marchê; a 's fêven insém a un pêlch êlta da tèra e preparê apôsta, la gînta la gnîva ciamêda cun i bôt lèint ed la campâna ed la Tòra ed l' Arlòj. Al bôja al duvîva preocupêres dal necesitê ed l' eşecusiòun e ânca 'd j usvéj. L' eşecusiòun la gnîva preparêda secònd la râsa dal cundanê: s' l' êra un nôbil al preparêva la sôca e la şgûra bèin gusêda perchè a i nôbil a gh' êra riservê al privilèg dal tâj ed la tèsta; se invêci l'êra un dal pôpol alôra al muntêva la fōrca per l' impicamèint.

Ind al chêş che l'eşecusiòun la fós fâta cun l' impicamèint  a dêr 'na mân al bôja a gh' êra al ''tirapē'' ch' al gh'îva al cûmpit de strapunêr al cundanê dal gâmbi per favurîr al perfèt s' ciânch ed l'ôs dal côl. Al ''tirapē'' al gnîva paghê a pêrt, e secònd quânt l'îva lavurê, da la Comunitê.

A gh' êra ânca la pusibilitê che, in chêş ed delét bestiêl, l' imputê al gnés ânca cundanê a èser  fât in quêrt e che dôp i divêrs pcòun a gnésen impichê al pôrti ed la sitê, in cól chêş la ''lésta'' 'd uşévj dal bôja la se şlunghêva.

La lésta ché sòta l'é stêda mésa zò per la prerparasiòun ed l'eşecusiòun per impicamèint e fât in quêrt 'd un têl Pellegrino Bosi di ''Cavriaggo'' da fêr in Piâsa Grânda al 26 ed fervêr 1633. In pió ed chiêter uşvéj druvê in tóti al j eşecusiòun per impicamèint cme la côrda, al candèili ''di sevo'' pr' al guêrdi che fêven la bêda dé e nôt al cundanê, al savòun per lavêr al mân al ''Mastro Giustitia'', la sèina ''delli birri'', i buchêl ed vèin biânch per confortêr j ûltem mumèint dal ''patiente'' e per i sō ''confortatori'', per fêr al só lavōr al bôja al gh'îva bisògn ed ch' j uşvéj ché:

 

...

"un solio usato per porvi dentro le interiora et darvi sepoltura"

"una falcetta e tré cortelli et farli aguzzare"

"due paia di guanti novi grandi"

"una cassetta di noce usata per porvi dentro i pezzi (di cadavere) per condurli al loco dell'assassinio per non render schiffo a niuno et sei farlette (ganci) per atacar i pezzi".

 

Cme a 's pōl capîr, l' êra un  mistêr brigōş, al pertendîva reşponsabilitê e pîn ed cûmpit precîş, al bôja al duvîva avèir ed la speriĵnsa: al dulōr al duvîva èser dê adêşi e la môrt, quând l'êra duvûda, la duvîda èser dêda sèinsa remisiòun. Ind al chês  ed la s' ciapêda al bôja al duvîva èser bòun ed fêr ed la sēna, al duvîva andêr adêşi e fêr dal spetâcol, intardêres un pô a cavêr vìa i divêrs pès a fêri vèder bèin a tót. Insòma ânca cun un mistêr acsé crudēl e inumân al bôja al duvîva avèir 'na bòuna preparasiòun tetnica.

In Itâlia, şcanşlêda fîn dal 1889, la pèina ed môrt l'é steda arnuvêda da Mussolini ind a 1926, caschê al fâsio l'é stêda şcanşlêda incòra al 27 dicèmber 1947 mēno che per i delét militêr fât in tèimp ed guèra, ind al 1994 l'é stêda şcanşlêda dal tót e per sèimper.