Piâsa Grânda

(secònda pêrt)

Vèsta dal pèchi dal Dôm

Un pô de stôria

 

La préma Piâsa dal Dôm, ânca se pió céca, la fêva sicuramèint pêrt dal Castèl che al vèschev Pietro l' à fât tirêr só cun al permès (decrêt dal 31 'd utòber dal 900) ed Rè Ludovico II.

An 's cgnòsen mìa al j amzûri dal Castèl che, finî int al 962, sèmbra al gh' avés dèinter  sōl al Dôm, la Cēşa ed Sân Prôsper (ciamêda ed ''Castèl'') e pōche êter. In chêş ed necesitê la gînta la prîva lughêres ind al Castèl o ind al grôs cunvèint ed Sân Prôsper fōra dal mûri. In pió dal castèl al Vèschev a gh' é stê dê l'avtoritê ed fêr rispetêr al lèg, controlêr al comêrc e al şvilóp ed la sitê.

Ind al 1027 al vèschev Tenzone l'à 'vû da l'împeradōr Corrado I ânca l'avtoritê ed fêr al lèg e ''giudichêr al duèl'', l'à utgnû ânch i tétol ed Mès Imperiêl e Vèschev Prîncip, tétol arnunsiê sōl pôch ân fà dal Vèschev Baroni

In un documèint dal 1270, al tèimp di cumûn, a rişûlta che la piâsa la gnîva ciamêda "Communis Platea" perchè, dèinter a còl che al dé d' incô l'é al Palâs dal Mûnt ed Pietê, a gh'ēra al Cmûn

In soquânt documèint dal j ''Entrêdi'' dal XIV sècol a 's lêş che al nòm ed la piâsa l'êra ''Magna Platea'' nòm ch' an n'ēra mìa dê a la piâsa pió grôsa mó a còla pió impurtânta.

Ind al regéster ed la cuntabilitê ed la Cumunitê Arşâna dal 1525 al dé ''22 febraro'' a gh' é nutê 'na spèişa: ''Per far mettere fora la preda da dare suso el culo...'' l'ēra la cûmpra ed la famōşa prēda dal môd ed dîr ''Mustrêr al cûl in piâsa'' mésa al cèinter ed la Piâsa per i falî ch' an paghêven mìa i dèbit e che duvîven sferghêr al cûl nûd in sém a la prēda spurchêda ed pègla.

Ind la nōt tr' al 26 e al 27 agòst dal 1796 ind al mèz ed la Piâsa è stê tirê só l' ''Êlber ed la libertê'' per festegêr la cunquésta ed la libertê e la nâsita ed la Repóblica Arşana

Ind al 1801 al nòm l'ēra Piâsa ed la Rivolusiòun per arcurdêr i fât dal 1796/97.

Ind al 1802 in sém a l'antîgh pòs ed la Piâsa a 'gh vîn més la stâtva dal Cròstel regaleda da Bernardino Lolli ch'l'îva cumprê al Palâs Duchêl ed Rivêlta; la stâtva dal Cròstel la deşgnîva da i giardèin ed cól palâs insèm a cl'êtri dō stâtvi, còla dal Panêr e còla dal Sècia, mési in sém al pûnt dal Cròstel a Sân Pelghrèin

Ind al 1814 la piâsa la gnîva ciamêda Piâsa dal Dôm.

Ind al 1883 la gnîva ciamêda Piâsa Rè Vittorio Emanuele.

Ind al 1913 a s' é incumincê i lavōr per tirêr zò i dû vultòun in sém a véia dal Pescheréi (adèsa la vîn ciamêda véia Corridoni) e còl dal Biêdi (còl pió aşvèingn al palâs dal Vèschev), al lavōr l'é stê dê a l' inzgnêr arşân Guido Tirelli ch' al l' à finî ind al 1916.

Ind 'j ân gnû dôp i divêrs arnōv e restâver a l' àn purtêda a èser còla ch' l' é al dé d' incô.

 

 

Véta, quistiòun, asaséni e batâli in Piâsa Grânda

 

Fîn dal Mediēv la Piâsa l'é stêda al cèinter ed la véta e, 'd conseguèinsa, ânca di scûnter ed la sitê. Cun la nâsita dal cmûn al spâsi al vîn circundê da i palâs dal j avtoritê civîli e religiōşi. La piâsa l'é dvintêda al pôst adât per i barât che ind i dé dal marchê andêven a finîr, despès, in quistiòun e cuntrâst che tânti vôlti a finîven cun di gèst ed prepotèinsa. Sté quistiòun ēren impiêdi da la giósta amzûra ed la rôba da brâs e êtri mercanséi o dal gióst pèis dal granâj o da la giósta quantitê dal vèin o êter. In pió ed la preşèinsa dal guêrdi i Statût Sitadèin îven preparê, in sém al facêdi di palâs o sòta i pôrdegh in dó 's fêven al j ativitê comercêli, dal j amzûri ed pèiş, ed lunghèsa e 'd tgnûda. A 's sà che aşvèin al purtòun principêl dal Dom ēren sculpî in sém a la prêda l' amzûra campiòun per ''... suole, cavezzi  e dei pezzi di suola'' e, in sém a 'na lâpida ed mêlmer, un campiòun ed l' amzûra dal Brâs  per stôfi e tèili e al Brâs per algnâm. Ind la clòuna ed mansèina dal Batistèri a 's vèd incòra al campiòun ed la Pêrdga e dal Brâs druvê per l' amzûra in lénia di trèin. Sòta a còl cl'ēra al pôrdegh dal Palâs dal Cmûn (còl che al dé d'incô al vîn ciamê Palas dal Mûnt) ēren sculpîdi  al fōrmi di còp e di quadrē che i furnaşêr a duvîven cgnòser bèin per fêr di prodòt da furnêş in règola cun al lèg ed la Comunitê, sòta a cól pôrdegh a gh'êra ânca 'na Mîna scavêda in 'na prêda per al j amzûri dal granâj.

La Comunitê la numinêva, cun al Cunséli 'd j Ansiân, di zódes ch' a gh'îven al cumpit ed tgnír da cât j uşvéj pr' amzurêr e bşêr: lébri, mezilébri, bôsol e sòj. A l'inési ed tót j ân a gnîven numinê dû colavdadōr per justêr, bulêr e livlêr j uşvéj: stadêri, bilânsi, mêrch, âsti e recipiĵnt per léquid.

 

Ind al 1265, ind la guèra tra Guêlf e Ghibelèin, a Rèz i Ghibelèin a vînsen

Al câp arşân dal partî ghibelèin l'é Caco de Muti (arcgnusû dal Balletti cme Caco Della Palude) e che Guido Panciroli ind al ''Storia della citta di Reggio'' l' al spiêga acsé:

 

"...era grande com' uno gigante e di meravigliosa forza, e con una mazza di ferro in mano, nullo gli si ardiva ad appressare che non abbattesse in terra o morto o guasto".  

 

A sucêd però che di guêlf fiurintèin, casê vìa da la sō sitê prém a scâpen a Bològna e pó a Mòdna, dóve, cun l' ajót ed j êter guêlf dal pôst a cunquésten al dō sitê. Ânca Rèz la vín ciapêda ed mîra: i guêlf fiurintèin cmandê da Forese degli Adimari ajutê dal faméj di Fogliani e di Roberti (faméj arşan cgnusûdi cme partigiâni di guêlf) a sērchen ed cunquistêr ânca la nôstra sitê.

Al 16 ed mêrs 1265, venerdé Sânt, dôp avèir sfundê a Pôrta Castèl a vân dèinter in sitê; a vínen afruntê da Caco mó:

 

"... dodici gentiluomini fiorentini dei più valorosi e chiamaronsi gli dodici paladini, con le coltella in mano si serrano addosso al detto valente uomo il quale dopo molto grande difesa e molti dei nemici abbattuti viene sopraffatto''.

 

Caco al mōr sòta a 'na grôsa quêrsa in mèz a la piâsa. Masê al só câp i ghibelèin a vínen batû e mandê vìa da Rèz.

 

Ind la só ''Cronica'' al frê Salimbene De Adam da Pèrma (1221- 1288) al pêrla 'd un fât sucès ind al 1285:

 

''... fu deliberato dai reggiani in pieno Cosiglio, che i pescivendoli non potessero vendere pesce a cominciare dal perincipio di Quaresima sin dopo Pasqua, sotto somminatoria e pena di 25 Lire (...). Tutti i loro pesci furono numarati e posti in vivai da starvi fino a dopo Pasqua''.

 

Tót còst perchè al tèimp ed la Quarèişma i Pôrdegh dal Pescheréi a 's impîven ed gînta per cumprêr dal pès, perchè a còl tèimp l'ēra severamèint pruibî magnêr ed la chêrna e quî dal pès a sfrutêven al mumèint e aumentêven ed dimòndi i prèsi e al lamintêli di sitadèin în rivêdi fîn a Podestê. Mó a gh'é di pió al decrēt l'é stê apruvê da tót al Cunséli perchè quî dal pès, in pió d' avèir aumentê i prèsi, ivên tratê mêl i cavalêr e zódes ch' ēr'n andê a cumprêr dal pès e l'é stê prôpria un zódes, Gaetano Varoli, a denunsiêri. Quî dal pès, ch' îven capî ch' a gh'ēren dèinter fîn al côl ân serchê ed mètres in mân:

 

''...  a i Padri minori scongiurandoli di supplicare il Podestà, il Capitano del Popolo, gli Anziani e tutto il Consiglio di voler ritirare quella legge e promettevano di vendere il loro pesce a chi voleva comprarne, a prezzo ragionevole e discreto, con cortesia ed a buen mercato''.   (Cronica – Salimbene De Adam da Pèrma).

 

Mó an gh' é stê gnínt da fêr al Cunséli an n'à mìa şcanşlê al Decrēt.

 

Ind al 1517 e pió precişamèint al

 

 ''28 de zugno 1517...'' (cme scrét ind la Cronaca ed Giovanni Fontanelli) ''...fu morto Zoanno Gozardino da Bologna gubernator di Regio et messer Carlo Rubino da Burtinoro suo commisario del detto gubernatore et fu morto messer Julio di Zoboli et messer Thimoteo di Zoboli et Delisio Scaioli et questi furno morti in Duomo in la hora di terza''.

 

Dôp pôch pió 'd un ân e precişamèint l' 8 ed lój 1518, al nōv ''gubernatore'' Francesco Guicciardini (1843 – 1540) a j asasîn:

 

''... fece tagliar la testa (...) et fece apicar (...) et fece spianar la casa...''.

 

Al 16 ed lój 1797 ind i festegiamèint per la fundasiòun ed la Repóblica Cişalpèina àn sfilê drêda al Triculōr j óser francèiş , suldê polâch e la Guêrdia Cévica ed la nōva federasiòun. In Dôm davânt a i Cunsiliēr e al j avtoritê è stê celebrê al '' Te Deum'' ed ringrasiamèint. A la fîn ed la funsiòun, in Piâsa, 'na ragâsa vistîda ed biânch a i pē ed 'na stâtva ch' la figurêva la ''Libertê'' l'à piê un fōgh in dóve a s' é bruşê al ''Lèber d'ôr'' ed la nobiltê e al stèma, al bandêri e i stindêrd di Dóca. A la sîra fîn a nôt fònda, sèimper in Piâsa, a s'é fât al ''bâl dal pôpol''. Al spèişi în stêdi tóti paghêdi dal Comûn.

 

A metê ed l' '800 ind i dé ed marchê a 's prîven vèder a girêr in mèz a la gînta di ragâs, dal dòni o di zuvnôt cun dal sèsti, cun al mânegh, che vindîven di dōls fât da i furnêr ed la zôna.

Un ed chî dōls lé êren al ''brazadèli d'âcva'' o ''brazadèli dòulsi'' (che sicòma l'ēra un dōls ed Quarèişma ed sócher a' gh n'êra bèin pôch): l'êra fâta cme un busilân e a n' in tgnîven infilsê quâter o sînch in un bastòun. Cun l'inési ed la Smâna Sânta in Piâza a se vdîven sèsti e panêri rotòndi cun dèinter di ōv piturê e impilêdi a pirâmda rotònda che custêve, a i prém dal '900, sînch centèişom l' ûn. Sti ōv, côt e piturê ed ròs, ciamê apûnt ''j ōv ròs'', a gnîven vindû in tóta la piâsa da j ''arvendrōl d'ōv'' in tóta la Piâsa. E in sém al pèchi dal Dôm, a 's fêva la scusèta al zōgh ed la Pâsqua.

 

A i prém dal '900 ind la Piâsa a gnîva urgnişê ânca al zōgh ed la tòmbola in cl' ucasiòun la piâsa la s' impèiva ed gînta. Un sòun ed tròmba l' infurmêva la tirêda só dal nòmer e un şbrajòun a grân vōş al dgîva al nòmer la gînta, in un greôs tablòun insém al pêlch pió êlt i nòmer tirê só a gnîven quacê per permèter a la gînta ed contolêr al cartèli.

 

Ind al 1905 al comêrc di zavâja l' é stê dichiarê, per la dignitê ed la Piâsa, '' 'na vergògna'' e l'é stê sbarachê da la Piâsa. Angelo Iori ind al só ''A zonzo per Reggio'' dal 1928 al crética al fât e al dîş:

 

''... la parte di piazza riservata ai rigattieri, era quanto mai pittoresca. Ecco i banchi di libri vecchi e chinati sovr'essi, amatori giovani e vecchi, preti, studiosi, cercatori di rarità o curiosità, e compratori a prezzi vili. (...) Poi terraglie,sedie scompagnate e zoppicanti, preti (scaldini da letto) molle, palatte e cento altre cose. (...) Anche qui, s'è creduta buona e bella cosa lo sgombrare la piazza ad ogni costo. Non lodo quella decisione''.

 

Al 29 avrîl dal 1966 a sèt mêno dêş, préma che cumîncen i festegiamèin per l' aniversâri di quatersèint ân dal prém mirâchel ed la Madòna ed la Gera, la campâna ed la Tòra dal Burdèl, ch' la pèişa 1734 chîlo per la préma vôlta dôp tânt ân l'é stêda sunêda a la lònga (pôchi vôlti l'é stêda sunêda a la lònga préma e dôp al restâver ed la Tòra fât ind al 1980).