Al Palâs Duchêl ed Rivêlta

L'êla armêşa

La piânta ed l' insèm

L' antîga cēşa

Ind al teritōri ed Rivêlta è stê tirê só al magnéfich palâs di Dóca d' Este fât fêr per ôrdin dal futûr Dóca Francesco III (1698 - 1780), pr' al vrèir ed só mujera la pricipèsa francèişa Carlotta Aglae d'Orléans (1700 - 1761), spuşêda int al 1720.

I lavōr a cumîncen probabilmèint int al 1723 e finésen a la fîn dal 1750.

In cól pôst a gh'êra bèle na pusiòun impurtânta cun un palasôt ed 'n antîgh uşfrót, 'd un grôs fònd ed la zôna, fôrsi dal Sincsèint che incòra incō a 's pōl vèder la metradûra ind al cartèini geogrâfichi ed la campâgna arşâna dal XVIII sècol.

A la fîn ed cól sècol la pusiòun l'êra dal prîncip Foresto d'Este (1652 - 1725), Cunt de Scandiân.

Al grôsi quistiòun dal Dóca Rinaldo I (1694-1737) cun al fiōl Francesco, prîcip ereditâri, e só nōra Carlotta l'ôbliga al Prîncip e só mujêra a spustêres da Mòdna a Rèz dóve préma a vân a stêr ind la Sitadèla, pó a cûmpren da la faméja Levizzani la Vèla ed Rivaltèla , int al 1723, utînen dal Prîncip Foresto al tèri cun al vèc caşèin ed Rivêlta.

Sté dunasiòun la permèt a i dû spôş, armêş impresiunê dal mudèl ed Versailles e dal pió aşvèin e nōv intervèint dal palâs Duchêl ed Culōren in pruvîncia ed Pèrma, ed cumincêr l'imbisiōş progèt ed fabrichêr al Palâs Duchêl. Al progèt de sté "seconda Versailles" al vîn fōrsi fât da l' architèt arşân Giovanni Maria Ferraroni (1662 - 1755), (ânca se a gh'é chi pèinsa invêci ch' l' âbia sōl més in ôvra al progèt ed 'n architèt o inzgnêr francèiş)

Int al 1727 a 'gh lavōra bèle un gróp ed pitōr per j adôb: Antonio Consetti (1686 – 1766) cun l' ajót ed Bartolomeo Maria Mercati e di pitōr mudnèiş Giacinto e Claudio Venturi per i quêder.

Licensiê al Ferraroni int al 1730, i lavôr în mandê avânti (sêlov 'n' intervâl dal 1733 al 1749) da Francesco e Giovan Battista Bolognini (1698-1760), cun l'ajót (ind l'ûltem peréiod) ed Ludovico Bolognini (1739 - 1816),  fiōl ed Francesco.

Al stâbil, ch' al duvîva èser bèle fini ind al pêrti pió impurtânti intōren al 1732-33, al gh' à un côrp principêl, centrêl, in sèins mezdé-nôt e dō êli óna da un cò e óna da cl'êter, a piòmb in sèins matèina-sîra, cun turiòun a j ângol, da furmêr 'na lêrga cōrt a quâter cantòun avêrta a sîra; dō lôgi pasânti che colêghen la pêrta davânti ed la facêda cun al giardèin dedrê.

La costrusiòun dal grôs pêrch, só progèt 'd un têl Baillon inzgnêr francèiş, la vîn cumincêda int al 1726 e i disègn di setōr int al 1728.

Al scultûri dal giardèin préma a 'gh lavôra Giuseppe Re (dal 1732 al 1734),   pó i lavôr a vînen purtê avânti da Govan Battista Bolognini ch' l' é pó ânca l'avtōr dal quâter stâtvi ed la Premavèira, Istê, Avtûn e Invêren (adèsa în int i Giardèin Póblich ed Rèz) e fōrsi ânca dal stâtvi di trî fióm Crostel (in Piâsa Grânda) Panêr e Sècia (insém al pûnt ed Sân Pelgrèin).

L'ingrès al giardèin al vîn fât cun dal disèîşi dōlsi quacêdi 'd êrba mēno la grôsa scalinêda ed mèz, in mêlmer, e còli a i dû cò (j ingrès dal dō êli), in quadrê, cun la vésta ed buschèt fés 'd' ōlem altésim, sòta la trâsa a 's arvésen, a gh'în incòra, dal grôti lêrghi. Al giardèin, ch'al se şlêrga per 96 biōlchi, al preşèinta 'n impiânt a quâter cantòun recintê da 'n mûr, cun, a i dû spîgh e al cèinter, dal lê a matèina, di bastiòun mèz rutònd.

Al só impiânt, réch  ed cumpuşisiòun 'd'  êrbi e fiōr, l'é caraterişê da funtâni, un labirînt, viêl e percôrs, sêvi lònghi e 'n' eşêdra; 440 vêş 'd arâns e limòun e 350 stâtvi e 'd j êter urnamèint in teracôta e mêlmer a cumpésen la vésta. Dō grôsi vâschi e êtri funtâni a tînen alêgher al giardèin cun la freschèsa e i zôgh dal j âcvi mantgnûdi, cun di condòt sòt tèra, da 'na grôsa vâsca (Vâsca ed Curbèl) fâta a cîrca ûn chilômeter pió a mûnt in dóve, al cèinter, a gh'é' incòra incō un casèin ciamê alōra "Fuggi l'Ozio" ( incō "Villa d'Este").

Int al 1788 la Véla Duchêla la vîn coleghêda a la sitê cun un viêl cun l'inési pîn d'êlber cun dal funtâni, e góli d' adôb cun, a i lê dal viêl, dal piôpi nîgri (incō, stè viêl, al vîn ciamê "Viale Umberto I").

Dôp pôch tèimp però la Véla la subés un deperimèint piotôst e-şvêlt.

Int al 1796, cun la caschêda dal gvêren estèins, la Véla la vîn requişîda dal demâni republicân.

Dal destîn ed la cōrt in sté peréiod a gh'é dimòndi speigasiòun: óna ed còsti la cûnta che dôp al 1796 la "Delésia Duchêla" la vîn vindûda a l' ebrèi Bernardino Lelli ch' al vènd tóta la mubélia e al lâsa in abandòun tót al fabrichêt. Còst in pêrta al vîn tirê zò da la gînta dal pôst e in pêrta al vîn butê zò dal nōv padròun Luigi Corbelli int al 1807 dôp ch' al l'à zibî, sèinsa frût, a la Cmûna ed Rèz.

'N'êtra spiegasiòun la cûnta che, dôp che j estèins în scapê int al 1796, la Règia la vîn vindûda, dal gvêren republicân,  sèimpr al Lolli, che sèimper al vénd tôta la mubélia e al lâsa al fabrichêt in abandòun, mó che a saczêrla e butêrla zò în al trópi ed Napoleòun. Int al 1805 al gróp di fabrichêt dal Palasòun ( cm' al vîn ciamê da quî ed Rivêlta), armêş in pē, al vîn vindû da la Cmûna ed Rèz e dal Demâni.

Secònd 'n' êtra spiegasiòun la cûnta che i bèin a vînen vindû a Mosè Formigini ch' al cûmpra a nòm 'd un têl Paolo Lelli ed Bològna.

Mó a sèmbra pió vèira  che al gróp di fabrichêt al vègna, in un prém tèimp, vindû al Lelli ed Bològna da pêrt dal Gvêren francèiş, ch' l'êra un clièint ed Lelli, in pagamèint ed pruvésti ch' al gh'îva vindû. Chiló l' aré zibî al Comûn ed Rèz ed cumprêr i fabrichêt per 'na sòma ed 3.000 schîn. La Cmûna, dirèta dal cûnt Alessandro Ancini,  la rifióta l'ofêrta a sté pûnt al pió grôs palâs al vîn tirê zò. J avâns a vînen vindû a Luigi Corbelli, ch' al và avânti a tirêr zò al rèst e int al magnéfich giardèin a 'gh fà dal cultûri.

Ind al cōrs ed l' Otsèint la Véla, ridòta a cōrt agrécola, la vîn druvêda cun êtri funsiòum cme un seminâri, 'na céca gaurnigiòun tedèsca, un laşarèt, ind al mèinter a 's cunténva un procès ed ruvîna ch' a 's mêrca incòra di pió ind j ûltm'ân dal Novsèint quând la proprietê la vîn divîşa in dō pêrti da l'âs centrêl ed l'antîgh giardèin, e divîşa tra i dû râm ed la faméja Gianferrari.

La stôria ed pôch tèimp fà la vèd incòra al grôs pêrch druvê a cultûri, i stâbil armêş cme cà popolêra (in particulêr l'êla armêşa) e servési unî: depôşit, cantèini, stâli e vìa acsé.

Da ûltma l'êla l'é stêda bandunêda ânca cme cà popolêra.

Adèsa a gh' é armês l'êla ed mezdé, còla che un tèimp l'êra destinêda a la servitó e pêrt di stâbil a nôt (ambiĵnt ed servési, scuderéi, cōrt cuntadèina e cēşa druvêda cme algnêra dóve a 's capés incòra la facêda, la cuplèina e soquânti stâtvi ed sânt).

Dal 2004 l' Aministrasiòun comunêla l'é dvintêda padròuna de sté impurtânt gróp ed grôs valōr stôrich, més dèinter ed cól sistêma architetônich cun ânca Véla d' Este (Vasca ed Curbèl) e la Vèla ed Rivaltèla (Véla Curbèl),  cun la mîra ed fêregh di servési per la comunitê Arşâna.