Al Nimêl

 

Nimêla

Latòun

Smèinti

Al nimêl o pôrch o gugiōl, (nòm sientéfich l'é "Sus scrofa", e ânca "Sus domesticus"), l'é un "suide" (l' istèsa faméja dal cinghiêl) dumê al fà pêrt ed la faméja ed quî ch' a gh'àn al mamèli ed l'ōrdin di "Artidattili Suiniformi". Ed natûra al mâgna tót, égh piêş i pôst cun dimòndi âcva e piânti, a 'gh piêş magnêr al giândi e i fazôt.

A 's pèinsa che al deşvègna prôpria dal cinghiêl ("sus scrofa ferus") 10 miliòun d'ân fà a 'gh' n' ēra bèle dimòndi, sia in Europa che in Asia e Nord d'Africa. La só urégin dòunca l'é dimòndi antîga. Al pió antîghi pitûri, che a 's arfân a 40.000 ân fà, di pió antîgh ed la râsa în stêdi catêdi insém al parèidi ed la grôta ed l' "Altamira" in Spâgna. I cinèiş, prubabilmèint, în stê i prém a cumincêr 'na préma fōrma 'd alevamèint, pió ed 7mél' ân fà, sibèin che, dôp avèir catê 'na grôsa quantitê 'd ôs ed nimêl in Turchia, datê al 10.000 p.C., al fà pinsêr che bèle préma, in chi pôst, în stê tirê só di nimêl.

In Europa, invêci, i prém sègn ed l'alevamèint a 's vèden dimòndi tèimp pió têrd, int al VI sècol p.C., ind l' Antîga Grecia al nimêl al gh' à un rōl impurtânt mìa sōl int al funsiòun religiōşi, cme vétma  da sacrifichêr a i dèi pr' avèir al lōr interèsi, mó ânca in cuşèina. La chêrna ed nimêl, difâti, la vîn magnêda in bundânsa: persót, salsési, braşōli, sampèt ânch alōra prém elemèint ed gustōş piât e ch' l' an manchêva mai int al grôsi magnêdi.

In Itâlia l'ûş dal chêrni ed nimêl per magnêr, préma ed tót còli salêdi e trasfurmêdi in salóm, an n'é mìa un fât sucès da pôch, mó l'é un fât ch' al gh'à dal vèci raîşi, é stê ânca dét che al pió vèc salâm italiân fât cun la chêrna ed nimêl, ch' a 's cgnòs, l'é al salâm ed Sânt'Ânzel ed Brōl ed Mesèina in Sicélia, int al cèinter ed la zôna dal Mediteranèi. Al li dîs Corrado Barberis (1929) int al só léber: "Le campagne italiane da Roma al Settecento"; mó al precîşa ânca che al mêrit al sìa di Longobêrd, pôst che sté salâm al vîn fât secònd l'uşânsa padâna, oséia cun dèinter i lardèin (per mèt'r in cêr al j idèi a gh'é da dîr che int al 1000/1100 cîrca dimòndi Longobêrd cun al faméj a 's în spustê in Sicélia).

Fōrsi la préma figûra ed salâm l'é còla ch' è stê câte int la sitê ed Tebe, ind la tòmba dal Faravòun egisiân Ramsete III ed la vintèişma râsa (1166 p.C.).

La carateréstica ed l'alevamèint di nimêl e l'abitódin ed la trasfurmasiòun dal sō chêrni ind la Pianûra Padâna la 's arfà, almēno, a l'època gâl-rumâna. Marco Terenzio Varrone (116 a.C. – 27 a.C.) ind la só ôpra "De re rustica" al cûnta i Gâl Cispadân cme i pió grôs spēlter int la lavurasiòun ed la chêrna ed nimêl, e al dîş che tót j ân a gnîva fât arivêr a Ròma quêrt ed chêrna ed nimêl salêda e persót prodòt da i Gâl. In pió, ló al sustîn, che al nimêl l'é stê regale da la Natûra a l' Òm per fêrel stêr al mònd ind la bundânsa e che int la dispèinsa 'd un padròun ed tèri a mōten an pōlen mia manchêr salóm e quêrt ed nimêl ("succidia") tirê só int al prôpri tèri.

Int al III e IV sècol d.C. la carateréstica dal paeşâg l'é la preşèinsa ed grôsi zôni saldîvi: bôsch, pastûri, padòl e buscâja a se sfêlsen, préma ed tót ind al zôni ómdi ed la pianûra, a forèsti dóve la fà da padròun un êlber robóst e antîgh: la quêrsa. La grôsa crîşi ch' la riguêrda al nòmer ed la popolasiòun, ch' a sucêd in cl'època, la dà adôs prém ed tót a la gînta 'dla campâgna, cun dal grôsi e dirèti cunseguèinsi insém a l' agricultûra: a se şlêrghen al zôni saldîvi e boschîvi a se stréchen ed dimòndi còli lavurêdi, còst al câmbia, in mōd pèiş, al paeşâg.

Sti elemèint a dân l' usaşiòun a i Longobêrd (rivê in Itâlia int al VI sècol cîrca) ed mèter só, a partîr dal 569, un sistêma d' alevamèint ed nimêl salvâdegh. Còst a vōl dîr che mia sōl al cambiamèint dal vèci abitódin ed magnêr di rumân, cambiêdi pôch a la vôlta in còli ed 'na civiltê mèz séngher abituêda a tōr da la natûra còl che ed só volontê la pōl dêr, mó préma ed tót un cambiamèint cunômich e socêl destinê a cambiêr al cōrs ed la stôria: i bôsch a dvèinten acsé 'na grôsa risōrsa.

I bôsch ed quêrsi comûni în cunsidrêdi trèin che rènden cun l'istès valōr di câmp lavurê e dal végni, per quèndi al valōr comercêl di bôsch al ciâpa un grôs aumèint. Int al scritûri di nudêr dal tèimp, i bôsch a vînen divîş in "silva infructuosa (o vulgaris)" cun piânti ch' an dân mìa giândi mó sōl algnâm, e in "silva fructuosa (o ad incrassandum porcos)" dóve a 's tîren só i nimêl ch' a mâgnen al giândi.

Sté môd ed divéder l'arbêlta ânch al gèner de mzûra di bôsch 'stès, ch' a 's pôgia mìa pió insém a la sō larghèsa, mó insém al nómer di cò ed nimêl che pōlen sfamêr (da i documèint a 's pōl vèder che j aministradōr di sît a dichiâren che 'na furèsta l'é da 100 nimêl, opór 500 e via acsé).

Chi an gh' à mìa ed bôsch e l'é custrèt a fitêri, al dêv paghêr al "ghiandatico" ('na lèg còsta mésa só da i Vişigôt) 'na tâsa pr' al giândi tōti só dal fitvâri o magnêdi dal brânch di nimêl, opór dêr la "decima porcorum", la dècima pêrt di nimêl in pastûra, al padròun dal fònd.

Per eşèimpi ind la grôsa furèsta ed pianûra a Miljarèina ed Chêrp, int al X sècol a pasturêven pió ed 4.000 nimêl, ed quî lé sōl 400 andêven a la proprietê, al Cuvèint ed Sânta Giólia ed Brèsa, cme "decima porcorum". Pôst che al nimêl l'é cunsidrê al dmèj trasfurmadōr ed magnêr, l'ēra tirê só, cun j avâns ed la têvla, ânch int al sitê. Ind i sècol gnû dôp, a l'alevamèint int i bôsch a 's zûnta còl int al sît e int la cà.

Int l' Êlt Medioēv la preşèinsa dal nimêl int la vèta ed tót i dé l'é testimuniêda da la preşèinsa ed côdis, basrilēv, e afrèsch tgnû da cât int i muşèi ed mèz Europa. La véta ed la bèstia la vîn cuntêda int tót i sō mumèint: alevamèint, sistêma ed masêda, preparasiòun di salóm, insachê e vèndita.

Ind l'istès peréiod ed la stôria, còl dal nimalêr l'é ûn di mistêr pió stimê e tgnûn in grôsa cunsiderasiòun da l' upiniòun póblica. Per l' "Editto di Rotari" (dal 643), ech giódica, in valōr ed sôld, al divêrsi categoréi di sêrov, un mèister nimalêr al vêl 50 bèsi d'ôr mèinter un cuntadèin mèister a n' in vêl sōl 20.

Al mistêr dal nimalêr an n'é mìa sōl lighê a la pastûra dal bèsti, mó ânca a còl ed la cultûra dal quêrsi e 'dla pudadûra o 'dla tajêda, ed la produsiòun ed j insachê e 'd tgnîr la tèra adâta a la pastura, mó mìa sōl, al cumîncia ânch a tōr pè in câmp leghêl, al gnîva despès ciamê per fêr finîr al quistiòun ed cunfîn ed fèdev perché l' ēra un prâtich ed bôsch: Matélda ed Canòsa, int al 1096, l'à duvû şbrujêr 'na quistiòun de sté gèner per la proprietê ed bôsch e padól int la zôna ed Mântva.

Mó ânch al nimêl, in stè peréiod, l'é dimòndi impurtânt mìa sōl per la só chêrna mó ânca per la cûra dal malatéi che soquânti dal sō pêrt a prîven avèir, per eşèimpi mìa tót a sân che l'istèsa prutesiòun ed Sânt Antòni la deşvîn da 'n ûş, che nisûn e 's l' aspèta, ed 'na pêrta dal nimêl e mìa da un specêl avenimèint ed la véta dal sânt! A sòm int al 1089 quând a scòpia al mêl ed l' "Herpes Zoster", ciamê alōra "fōgh sâcher" o "mêl 'd j ardèint", in sté ucaşiòun l'ōrdin ed j Atoniân l'utîn al permès ed tirêr só al bèsti dèinter a i cèinter abitê: cun al grâs di nimêl i religióş a bzuntêven i malê ch' îven ciapê cla malatéia, cgnusûda pó dôp cme Fōgh ed Sânt Antòni.

Int al Medioēv i nimêl ēren dimòndi divêrs da quî dal dé d' incō: a gnîven difâti tirê só int i bôsch in môd salvâdegh, ind i spâsi dóve a prîven mōvres dimòndi, per còst armagnîve mêgher e sutîl, cun sté sâmpi lònghi e sutîli ēren asê cumpâgn a i prém ed la râsa: i cinghiêl. Per còst int la leteratûra ed l'època, i cinghiêl a gnîven ciamê "porci silvestres" o "porci singulares" (d'ed ché al francèiş "sanglier" e l'italiâno"cinghiale").

Mó quêli ēren al diferèinsi tra i nimêl dal medioēv e quî di nôster dé?

A pêrt al fât che alōra a gnîven tirê só cun giândi, fazôt e frût ed bôsch, mèinter incō a mâgnen ed tót, l' é suficînt guardêr óna dal pitûri dal XIII sècol per vèder al grôsi diferèinsi cun al râsi d'incō: la tèsta l'ēra pió grôsa e lònga, al grógn a pûnta e mìa a stumpâi, al j urèci cûrti e dréti,  insém a la schîma al gh'îva al sèdli dréti. Dal mûş a gnîven fōra i dèint cagnîn che alōra a gnîven mìa tajê. Al miniadûri e j afrèsch a fân vèder préma ed tót bèsti ed culōr scûr, ròs o nigrós, ech sèmbren in di pió ed còli dal pèil cêr. A s' é prû fisêr al pèiş ch' al prîva andêr da un ménim ed 32-35 chîlo a un mâsim 'd 80, quéndi bèsti pió mêgri e sutîli cun sâmpi lònghi e sutîli e culōr scûr.

Cun al pasêr dal tèimp, al nimêl, dôp èser stê, int al medioēv, al piât pió impurtânt insém a la têvla di réch burghèiş e di puvrèt, al cumîncia a pêrder ed valôr. A 's cumînca a tirêrel só int al stâli e mìa pió lasê léber ed pasturêr int i bôsch. Despès al vîn lasê léber de "şgabajêr" int al piâsi sitadèini e despès l' ēra mêl vést.

Per eşèimpi, quând Francesco Guicciardini (1483 –1540), al vîn mandê dal pêpa Leone X (1475 – 1521) a tōr in mân al gvêren ed Mòdna, int al 1516, al prém lavōr ch' al fà l'é còl ed casêr vìa i nimêl dal strêdi per fêr còst al fà salghêr al cèinter ed la sitê. Mó al pruvedimèint al dûra pôch: dôp soquânt ân a vîn permés a i nimêl 'd andêr incòra liberamèint in gîr per véi e piâsi.

In cól peréiod a manchêr insém a la têvla l'ēra al furmèint e mìa la chêrna, sèinsa scurdêres che la masnadûra dal granâj l'ēra un grôs afâri per i potèint. La cultûra di bôsch e dal furèsti la pêrd la só impurtânsa e la vîn a calêr cun la sèirca ed nōvi tèri da lavurêr.

Al giândi, che préma ind i bôsch a gh' n'ēra in bundansa, adèsa, per cōlpa de sté nōv cōrs, a câlen. I bôsch pôch a la vôlta a se stréchen e l'impurtânsa dal nimêl al dvèinta sèimper di pió secundâria per  rivêr a calêr dimòndi int al Rinasimèint.

I nōbil e i sgnōr an mai stimê dimòndi al nimêl e la só chêrna, che cunsîdren schifōş, a preferésen magnêr al salvâdegh ciapê cun la câsa. Man mân a se sparpâgna l'idèja che al nimêla al sia: «non sana in nullo modo» (Martino de' Rossi ciamê Martino da Como - XV sècol ) e dòunca, al sō ûş in cuşèina, al câla ed dimòndi.

Mó a gh' é ânch ed j autōr che in cl' època a pêrlen bèin de sté bòuna chêrna: l'é al chêş ed Cristoforo Messisburgo (fîn 1400-1548), chêlch duchêl ed j Estèins ed Ferêra, che 'd j insachê al dvèinta un mèister.

L' é int al 1600 che al nimêl al tōrna a 'd èser ed mōda e al vîn stimê incòra, e mìa sōl in cuşèina, mó ânch e préma ed tót grâsia al sō "putèinti" qualitê curatîvi.

Giulio Cesare Croce (1550 - 1609) int al só "L'eccellenza del porco" al scrév di valōr curatîv ed la chêrna ed nimêl e al scrév soquânt rimèdi cûntr' al malatéi: al fédegh l'é «salutifero per quelli che nel calare del Sole se copre la vista, e ristagna il sangue»; cûntra al mêl cadóch, a 's arcmânda ed druvêr i maròun ed «porco vecchio posti in latte di porca, mentre quelli di un animale giovane sono bonissimi di moltiplicare la generazione (per fêr di fiō)». Al «fiele di porco» l'é cunsidrê un bòun purgânt, préma ed tót pr' al dòni incînta, mèinter «il polmone giova alla gotte e alle crepature de' piedi».

Vincenzo Tanara (1600 cîrca – 1669 cîrca), int al só léber "Economia del cittadino in villa" (1644), al dîş bèin ed la chêrna ed nimêl cme pastōşa e cun bòuni qualitê per la lavurasiòun.

Sibèin che la preşèinsa dal nimêl int la pruvîncia arşâna la sìa documentêda a partîr da l'ântîgh peréiod ed l' ûltma pêrt ed l'etê ed la prêda, l'invensiòun ed la râsa "arşâna" mēno salvâdga e mēno plōşa, l' è nasûda da pôch. Difâti l'é sōl int al 1873 ch' a vîn fât al sperimèint ed l'incrōş tra l' antîgh nimêl emiliân e al "Large White" inglèiş, un nimêl cêr, bòun e şmèşdegh.

Da sté incrōş a nâs al nimêl arşân: rubóst, giòt e savurî cme j antîgh vèc, mó pió purtê a fiulêr e a l'ingrâs, qualitê ereditêdi da la râsa inglèişa.

Sté dâta la sègna un cambiamèint impurtânt int l'alevamèint di nimêl in Itâlia e d' ed lé a vîn ânca la cundâna a môrt dal râsi di pôst da sèimper tirêdi só e, ind i sō pôst, a 's mèt sté bèl nimêl dóve, adès, a gh'é lighê tóta la lavurasiòun ed la chêrna ed nimêl in Itâlia.

La Large White, ciamêda anca cun al nòm ed "Yorkshire", l'é fōrsi la râsa pió cgnusûda e stimeda in tót al mònd. L'é uriginâria ed l'Inghiltèra e pió precişamèint int al cuntèi ed "York" (Yorkshire), ed Lincoln (East Midlands) e 'd Norfolk. La nâs cme râsa int al XVIII sècol int l'aşiènda dal famōş alevadōr inglèiş Robert Bakewell (1725-1795), ch' l'é partî da nimêli dal pôst e vèr 'd urégin cinèiş e siamèiş. Dôp un lòngh lavōr 'd incrōş e selesiòun, int al 1860, a 's rîva a fisêr al carateréstichi e a la dichiarasiòun ed la râsa. La Large White la vîn subét stimêda pr' al sō qualitê de dvintêr madûra préma, nómer ed nê per pêrt, per grusèsa, la grôsa capacitê a la produsiòun ed chêrna, l'usadûra relativamèint céca e grôsi rèişi int la lavurasiòun.

La rîva in Itâlia int al 1873, impurtêda dal prof. Antonio Zanelli, pr' al Depôşit bèsti miliorêdi a l'Istitût Tètnich Agrâri ed Rèz. D' ed ché la se sparpâgna a la şvélta in un prém tèimp int la Vâl Padâna e pó dôp int tōti al j êtri pêrt dal Paèiş.

L'impurtasiòun ed la Large White l'é pó stêda cuntinvêda e l'é sèimper cresûda ed nómer, tânt da dvintêr acsé la râsa pió impurtânta, sia per l' alevamèint scèt, sia cme râsa druvêda in bundânsa per l'incrōş industriêl (Large White per la Cinta, Large White per la Nîgra Rumagnōla, e via acsé.) e per incrōş ed câmbi, cme l'é sucès per la râsa ed nimêl arşân e per êtri râsi in Êlta Itâlia dóve la popolasiòun di nimêl dal pôst l'é andêda pôch a la vôlta a sparîr (râsi cme la Cavour, la Garlasco, la Bergamasca, la Lodigiana, la Friulana, e via acsé).

La Large White, per la grusèsa e per la rubostèsa dal sâmpi, l' à catê, e la câta incòra adès, grôsa stéma in Itâlia. La lònga ativitê ed selesiòn fâta da j alevadōr ed nimêl insém a sta râsa l'à purtê a 'na râsa italiâna ciamêda: Large White Italiana, cun dal carateréstichi ch' a 's adâten in môd particulêr a la produsiòun dal nimêl pèiş italiân, druvê per la produsiòun di salóm famōş cme, per eşèimpi, al persót ed Pèrma e 'd Sân Daniêl. L'é la râsa pió fésa ch' a gh' é in Itâlia.

A j alevadōr Arşân a 'gh và al mêrit 'd avèir salvê la stéma de sté bèstia ech fêva schîva a j egisiân e a j ebrèi ch' égh dêven la cōlpa ed cavşêr dal pideméi ed lèbra e che l'avşinêven al demòni int i Vangêl.

I cuntadèin a saîven e a sân csa vêl al nimêl, a gh' êren, e a gh' în incòra, dimòndi afesiunê.

Sté bèstia per di mél ân l'à rapreşentê despès l'ónich magnêr ed chêrna insém al têvli ed tót: nôbil e pôvra gînta, l' é stê e l' armâgn un impurtânt 'elemèint' sèimper preşèint, e che quêşi a 's in pōl mia fêr da mēno, int al magnêr e int la vèta ed l'òm.

Prém elemèint ed 'na grôsa varietê ed piât, fûnt ed calōr caşalèin pr' al faméj cuntadèini e 'trasfurmadōr' 'd energéia, bagâj ed barât e comêrc e pêrt fundamentêla ed la véta dal popolasiòun cuntadèini e ânca, incō, ed cunuméi dimòndi industrialişêdi.