Al mûri e al pôrti ed Rèz

 

Pôrta Castèl

Sân Pēder

 Sân Stēven

 Sânta Crōş

Ind al piânta a 's vèden tót i bastiòun e al pôrti ed la sitê e, a Pôrta Castèl, a 's vèd l'ingrès dal Canêl ed Sècia, che alōra l' ēra ciamê al Canêl Mèister, che in sitê a 's dividîva ind i divêrs canêl che purtêven l'âcva ind i mulèin, calgaréi e filatôj ed Rèz, in bâs a dréta a 's vèd, tra Sânta Crōş e Sân Stēven (in vèird) la Sitadèla.

Piânta ed Rèz dal 1720 disgnêda da Giovanni Andrea Banzoli.

(Archévi de Stêt ed Rèz)

 

Al Mûri

 

Ind al peréiod di rumân, intōren al 129 p.C., la Rèz d' alōra, Regium Lepidi, prubabilmèint an n'êra mìa circundêda da mûri in prêda mó, cme tót i ''castrum'', sōl da un ''vallum'' ch' l'êra un rivêl cun d' ed sōver 'n' imperdghêda. L' é sōl ind al 899 che, dôp la ruvîna ed la sitê da pêrt ed j Ungherèiş, al vèschev Pietro, l'ònica autoritê armêşa a Rèz, al gh' à, da l' Imperadōr, al permès ed tirêr só al prémi mûri ed la sitê d' atōrna a i più impurtânt palâs d' alōra: al Dôm, la cēşa ed Sân Prôsper e al zôni l'é atâch.

D' atōrna a sté mûri în gnûdi só dal burghêdi difèişi ind i pûnt stratègich da tòri.

Ind al 1199 insém al véi piò importânti a 's cumîncia a tirêr só al prémi pôrti dal nōvi mûri medioevêli che dôp un sècol a circònden Rèz cun la carateréstica fōrma a sînch lê, che ancòra adès a 's vèd dişgnêda da i viêl ed la vècia circunvalasiòun.

Tót al sistêma ed difèişa ed la sitê al vîn finî ind al 1314.

Ind al 1339 i Gunşêga, sgnōr ed la sitê, per paûra ed rivolusiòun e per rinfursêr al cèinter ed la sitê,  a fân tirêr só la Sitadèla: n'a furtèsa céca, sistemêda ind l' ângol tra mezdé e sîra ed la cînta murâria.

Ind al 1409 al gvêren al pâsa sòta a j Estèins che al tînen in mân fîn a l' arîv ed Napoleòun, sêlov un peréiod 'd óndş' ân, dal 1512 al 1523, ed gvêren dal Stêt ed la Cēşa.

Ind al 1545 al Dóca Alfonso II d'Este al dà ōrdin ed tirês só al mûri nōvi pió adâti al la difèişa cûntra j eşêrci che gh'àn al nōvi êrmi: i canòun.

Al vèci pôrti medievêli a vînen suplîdi ind i bastiòun e, ed fiânch, avînen avêrti, diretamèint ind al mûri, dal j êtri pôrti pió céchi e adâti ai tèimp.

Ind al 1551 Ercole II al dà l' ōrdin ed fêr la famōşa ''Tajêda'' oséia a vîne butê zò j êlber, al cà, al cēşi al véli e ògni êter gèner ed fabrichêt ind al râg ed 200 pêrdghi dal mûri. Còst per dêr al j artelieréi ed difèişa al spâsi per vèdregh ed mèj, sèinsa dêr al nemîgh di pôst ed ripêr e per schivşêr di atâch a la móta.

J atâch în mài rivê, în rivê però al spuşisiòun  di Dóca ed Mòdna e Rèz dóve a 's ublighêva la cumunitê arşâna ed paghêr al spèişi per mantgnîr e restervêr j impiânt ed difèisa ed la sitê

Fîn dal '700 però al mûri e i bastiòun ed Rèz êren druvê per tânt êter fât: pastûra per al bèsti céchi, pasegêdi, zôgh per ragâs, ôrt... mēno che còl militêr.

Al 30 d' utòber 1685 al Governadōr ed Rèz, Rinaldo d’Este, al s' arcmânda 'd an danegêr mìa al fortificasiòun e 'd an druvêri mìa per al pasèg póblich.

Ind al 1702 al Magistrê ed Sanitê l' îva decîş che al pèli dal bèsti an 's duvîven mìa schêr aşvèin al cà, l'êra ed mèj fêri schêr insém a i bastiòun.

Al 26 avrîl dal 1703 l' istès Magistrê l' à urdnê ed tirêr vìa al mâsi (''ammassi di grassine'')  dal mûri e dal furtificasiòun.

Ind al 1836 insém a i bastiòun în stê piantê pió ed 960 êlber ed mōr, sti êlber în stê pó afitê, cun cuntrât ed nōv ân, a chî zibîva di pió 'ch l' utgnîva al só rèdit ind la vèndita di frût (al môri) e dal fòj che gnîven druvêdi per l'alevamèin di bèigh da sèida.

Dôp al peréiod ed Napoleòun, l' artôren ind al 1814 ed j Estèins, la Restaurasiòun e al tèimp da rivôlti dal 1848 la Sitadèla la vîn butêda zò e ind al 1869 a 's cumîncia a butêr zò al mûri ed Rèz un lavōr ch' al vîn finî ind al 1903. Al pôst dal mûri a vîn fât un murèt cun insém 'na cancelêda (la cînta dal dâsi, ch' adès l' an gh' é pió) e tóti al Pôrti, mēno óna, în stêdi butêdi zò.

La stôria de sté mûri e dal Pôrti ed la sitê a deşgnîven da i sècol indrē e còl ch' an mìa fât j eşêrcit nemîgh a l'àn fât istès arşân, dal vèci fortificasiòun a gh' armâgn sōl un pcòun ed Pôrta Castèl ed fiânch al ''Casòun''  in Viêl Muntgrâpa ed frûnt a Via dal Guasadôr.

 

Al Pôrti

 

Al mûri ed Rèz a gh' îven quâter Pôrti Mèistri:

 

Pôrta Sânta Crōş;

Pôrta Sân Pēder;

Pôrta Castèl;

Pôrta Sân Stēven;

 

e sînch Pôrti Bâsi:

 

Pôrta Sân Mêrch;

Pôrta ed Pûnt Levòun;

Pôrta Bernòun;

Pôrta Sân Côşem;

Pôrta Sân Naşâri;

 

Dôp la fîn ed la prutesiòun di Canòsa insém a la sitê e la fîrma dal tratêt ed Costanza, i Cmûn a tōrnen a èser indipendèint e a dvèinten pió réch. A cumîncen acsé al quistiòun cun i comûn aşvèin, cunténov scûnter e se scadèinen tra Rèz, Mòdna, Pèrma e Mântva, a dvèinta necesâri difènder al sitê cun dal mûri e rinfursêr al j intrêdi per difènder ânca al popolasiòun.

A s'é cumincê acsé ind al 1199 i lavōr per rinfursêr al difèişi ed Rèz ech finésen ind al 1314: la préma costrusiòun l'é stêda Pôrta Sânta Crōş.