Al Maurisiân

 

Al Maurisiân l' é 'na véla dal Quatersèin in rîva al Rôden a Sân Mavrési indóve al poêta Lodovico Ariosto, nê a Rèz ind al 1474, l' à pasê di lòngh peréiod insèm a i sō cuşèin.

Dop èser pasê sòta a un splèndid êrch in côt a 'na vôlta dal XVI sècol, fôrsi fât tirêr só da Orazio Malaguzzi, a 's fa un viêl lòngh 250 mêter, cun a i fiânch dal piôpi, ch' al pôrta al Palâs.

Ind al 1432 al Dóca d' Este l' à regalê al stâbil (fôrsi 'na vôlta 'na fortèsa) a i cûnt Malaguzzi, la faméja indóve l'é nêda Daria la mêdra ed Lodovico Ariosto, che l' àn druvêda cme cà ed campâgna per l' istê.

Al fabrichêt a 's preşèinta cme 'na carateréstica e regolêra costrusiònu fâta a retângol, a sōl dû piân cun i mûr a fâcia vésta, cun dal fnèstri céchi cun i vêder in cristâj a ról ed Venèsia e i scûr ed lègn.

A Orazio Malaguzzi a 's dêv, prubabilmèint, la sistemasiòun atâch a la facêda a matèina dal Maurisiân dal bèl pilastrèin ed Pettia Ge, e dō êtri inscrisiòun mortuâri latèini, còli ed Septimius Nicepore 'd Quincta Nonia Rufa. Sté lâpidi rumâni, murêdi atâch a la facêda, în stêdi catêdi in schêv fât per êter mutîv ind i trèin dal buschèt atâch a la véla ch'a gh'îven 'na metradûra ed pió ed 120 biôlchi arşâni, ind al 1884 în stêdi stachêdi e purtêdi ind al Musèo de Stôria Pâtria ed Rèz. É andê pêrs invêci la clòuna ed ''mêlmer maségn'' prubabilmèint un pilèt têrmel ed la Via ''Aemilia'', che incòra ind al XVII sècol l'êra ânca ló pugê a i pē ed la facêda. A testimuniêr tót còst a gh'é 'n' acquafôrt dal XVII  sècol ch' la fà la fotograféia de sté sistemasiòun oséia la mòstra al scréti e i pilâter al só pôst atâch a la facêda (ché sòta).

Al destâch e al spustamèint di stì mêlmer antîgh ind al Pôrtegh di Mêlmer ind al Muséo de Stôria Pâtria, indóve a gh'în incòra incô, al sré stê vrû da Gaetano Chierici, apûnt ind al 1884,  e ch' l'à fât murêr, sèimper ind la facêda a matèina dal Maurisiân, 'na lâpida cun cla scréta cme còla ché sòta:

Ind la facêda sōver al purtòun d' ingrès a gh'é un bóst ed l'Ariôst, dal 1880, fât dal scultōr arşân Ilario Bedotti e, da la pêrt a mansèina dal 'stès purtòun, 'na lâpida dal 1864 scréta da Prospero Viani quând al Ministêr ed la Póblica Istrusiòun l'à dichiarê al Palâs monumèint nasionêl e l'é stê cumprê, ind la 'stèsa dâta, dal Comûn ed Rèz.

Dèinter, a piân trèin, un salòun d'ingrès cun quâter lunèti d' ed sōver al fnèstri ovêli ind i fiânch di dû ingrès, a mansèina dō sêli probabilmèint  restarvêdi e piturêdi dôp al 1742 da un pitōr scgnusû só incâregh ed Prospero Malaguzzi che, numinê cavalêr ed Malta e 'd l' ''Ordine di San Giorgio di Baviera'', l'à vrû arcurdêr i dû fât in dō pitûri a frèsch ind la grôsa sêla d'îngrès, dóve a gh'é ânca êter quâter pitûri a frèsch che a mòstren sēni ed véta ed faméja cme un ricevimèint, un nôs, un batèş, 'na vistidûra.

Ind la secònda sêla a mansèina, pió strèta e cun dō grôsi fnèstri a mezdé, l 'istès pitōr l'à piturê êter quâter afrèsch: Lodovico Malaguzzi Podestê ed Siena e 'd Firèinsa dal 1477 al 1481, Orazio Malaguzzi in imbasêda dal 1573 a Filippo  rè de Spâgna, un fât ed la batâlia ed Lepanto (1571) cûntr' i Tûrch dóve Alfonso Malaguzzi al cmandêva 'na nêva e al cumbatimèint sucès ind al 1233 in Piâsa Grânda a Rèz tra i Malaguzzi e i Ruggeri. In sté pitûra a frèsch è stê piturê un pcòun ed la piâsa ( a 's vèd i palâs dal Mûnt ed Pietê, dal Capitân dal Pôpol, dal Vèschev, e di Canônich) acsé cme la duvîva èser a l'època ed l' a frèsch (atâch al 1750), invêci la figûra dal Dôm, tirê só ind al Duşèint, l'é fâcil ch' la sia stêda fâta cun la fantaséia.

Ind i quâter amdajòun, dû sōver a la pôrta d' ingrès e dû sōver a còla ed mansèina, a gh'é piturê di personâg impurtânt ed la faméja: Orazio I Malaguzzi cûnt Palatèin e 'd Mûnt Obizzo, Orazio II Malaguzzi cûnt ed Buşanèla, Valerio Malaguzzi cûnt ed Gôva, Valerio Malaguzzi cûnt ed Cerêto.

Sōver al j êtri dō pôrti dō amdâj: in òna al ritrât ed Lodovico Ariosto in cl'êtra un sâm ed vrèspi fâti gnîr fōra da la casèta cun al fōgh. D' ed sōver a tóti al j amdâj 'n' âquila cun al j êli avêrti. In 'na lâpida ed mêlmer intajêda a 's arcôrda la vîşita che l' imperatrîş Maria Anna Carolina l' à fât ind al 1841 mèinter l'êra a cà dal Dóca Francesco IV.

Insém a dû cavalèt dû quêder a ôli ûn, ed pitôr scgnusû, cun Lodovico Ariosto regalê da j Erêd Malaguzzi Valeri cun sòta 'na scréta dal pôst in dóve al sré nasû al Poēta, sbaliê (cà Malguzzi in Piâsa Grânda), nasû invêci ind la Sitadèla (adèsa a gh'é i Giardèin póblich) dóve só pêder l'êra al cmandânt dal palâs duchêl

Ind al secònd quêder Daria Malaguzzi, mêdra dal Poēta, fôrsi 'na côpia 'd un quêder pió antîgh, fôrsi un ritrât ed fantaşéia, ôvra 'd un pitōr nasû dôp. Cól quêder, ché al deşvîn da Cà Venturi, l' é stê cumprê dal Comûn ed Rèz a pôsta per dubêr al Maurisiân.

Da cla câmbra ché cun 'na schêla ed pôchi pèchi, intajêdi ind al mûr a matèina, a 's và ind la préma dal trèi câmbri armêşi al 'stèsi e tgnûdi intâti, sêlov quêlch restâver melfât, cm' êren a i tèimp dal Poēta. În trèi cambarèini bâsi cun al fnèstri céchi, piturêdi cun dal sturièli in bòuna pêrt ruvinêdi dal tèimp.

St' al trèi câmbri în nutêdi ind l' inventâri 'd Orazio Malaguzzi fât ind al 1583, dôp la só môrt, dal nudêr Claudio Gobbi. La préma, ch' la pôrta a cl'êtri dō, l'é ciameda ''Camerino dei Poeti'' perché al parèidi, un pitōr ed la secònda metê dal 1500, l' à piturê al figûri di poēta antîgh e modêren, in cl'època là, a gróp insém a dal muntâgni, che duvrén rapreşentêr al Parnaso, e a divêrsi altèsi secònd l'impurtânsa dal poēta. Sòta a ciaschedòna figûra a gh'é sgnê al nòm. L' elèinch cumplêt a 's câta ind al prōlegh ed la fôla ''Il Mauriziano'' (1584) 'd Alessandro Miari.

A 's é pinsê che st' al pitûri a fósen stêdi fât da Nicolò Dell'Abate, ch' la lavurê dabòun, tr' al 1540 e al 1551, ânca a Rèz per j adôb ed cà Fiordibelli (Menozzi) e 'dla cà Pratonieri ind la vècia véia dal Muntòun (via Carducci e via Sân Juşèf), còst l' é 'n erōr perché tra i persunâg piturê a gh' é al Bombasio (Gabriello Bombasio o Bombace) dvintê famōş dôp la rapreşentasiòun ed '' L'Alidoro'', fâta per la préma vōlta ind al Teâter dal Mûnt ed Pietê al 2 novèmer 1568, in ch' j ân lé Dell' Abate l'êra a Fontainebleau (Frância) dóve l'êra rivê int al 1552 e dóve l'é môrt ind al 1571. Còst l' é ânca cunfermê da di stódi fât pôch tèimp fà da Silvia M. Béguin e Amalia Mezzetti ch' an mèten mìa, ind l'eleinch dal j ôpri dal pitôr, al pitûri dal Maurisiân.

La vôlta dal Camarèin di poêti l'é dubêda cun dal pitûri de strési ed fòj e ind al sèdeş lunèti a gh'é piturê la nuvèla ed Griselda (la dècima nuvèla dal ''Decamerone'' ed Boccaccio).

Un urnamèint, cun scréta in latèin, al cór dintōren a la câmbra d'ed sōver dal curnişòun.

Per mubélia a gh'é dō scrâni e 'na pultròuna, fudrêdi ed pèla e 'na scrâna in lègn intajê.

La câmbra a mansèina ciamêda ''Camerino dell'Ariosto'', dubêda cme la préma cun fòj e fiōr ind la vôlta, mó un pô pió céca dal j êtri dō.

Insém a la curnîş dal camèin a gh' é al stèma di Malguzzi cun la dâta dal 1432 e insém a la câpa a gh'è piturê un stèma cun al cêvi dal gunfalunêr. Insém al parèidi a gh' é piturê dal sēni ed câsa, fantâstichi vidûdi ed castê, vésti ed campâgni e giardèin, divîş tra lōr da pilâster fînt. Ind la dubadûra ed la vôlta 'na scréta lònga quêşi dal tót sparîda. Ind al quéndeş lunèti arfâti e ruvinêdi cme quêşi tót j a frèsch de sté câmbra, 'na cumplichêda e mìa cêra stôria 'd amōr. 

La mubélia l'é fâta da 'na scrâna e 'na pultròuna fudrêdi ed pèla, da dō scrâni ed lègn, da 'na têvla cun al calamêr e al spulvrèin, da 'na bèla câsa intajêda ed la fîn dal XVI sècol, da dû cavdòun ind al camèin. Insém a un cavalèt al ritrât ed Lodovico Ariosto, 'na côpia fâta dal dutōr Cesare Rossi, tôt dal quêder ed Dosso Dossi.

In 'na custôdia ed cristâl insém a la têvla a gh'é dèinter un pcòun 'd un ôs dal Poēta tôt só al tèimp ed 'n ispesiòun dal só cadâver fât a Frèra ind al 1801. Atâch 'na côpia dal documèint originêl ch' al certéfica che al rèst antîgh l'è vèira e na duchiarasiòun dal padròun al dutōr Giuseppe Turri.

La têrsa câmbra ciamêda ''Camerino degli Orazi e Curiazi'', l' quêşi cumpâgn a la secònda cun un camèin cun piturê insém a la câpa un grôs stèma cun d'ed sōver un capèl da cardinêl. Al parèidi, tra di fînt pilâster, al cumbatimèint fra j Orazi e Curiazi, Orazio Coclite insém al pûnt, ind al sfònd, di rèst rumân, castê e di stâbil in s'cèt XVI sècol. Ind al parèidi armêşi sēni ed ruvîni rumâni e vidûdi. Sōver a òna ed còsti, a la fîn dal XVIII sècol è stê piturê l'êlber ed la faméja (quêşi dal tót scanşlê) fîn a Ippolito Malaguzzi e a la dâta dal 1777.

Ind al quéndeş lunèti, secònd quelchidûn, sēni ed câsa o, secònd quelchidûn êter, al j avintûri ed 'n òm, cumpagnê da 'n cân e 'na bēlva, in sêrca ed la dòna, ch' agh vōl bèin, che a la fîn a la câta.

In êlta, sòta al lunèti al d' ed sōver dal pitûri, în tachê dal réchi strési ed frûta e verdûra e ind al mèz ed la vôlta a gh'é la figûra ed Mercurio. La mubélia l'é fâta da dō scrâni e 'na pultròuna fudrêdi ed pèla, da un bavól fât a cilénder ed lègn cun urladûri e saradûri in fèr e 'n' aştèina da mûr ânca còsta in fèr cun insém al stèma ed la râsa di Malaguzzi ch' la deşvîn da Cèvich Muşèi. Ind al camèin dû cavdòun antîgh.

J adôb dal vōlti cme al pitûri dal lunèti égh duvîven èser bèle a l'època che l'Ariôst al stêva, ògni tânt, ind al ''Palâs'' (cme alôra al gnîva ciamê), mèinter al pitûri ind al parèidi a srén stêdi fâti dimòndi ân dôp la só môrt e precişamèint tr' al 1570 e al 1580 per al vrèir dal cûnt Orazio Malaguzzi.

Quêşi tót i môbil ch 'în dèinter al câmbri ed l'Ariôst în stê purtê lé int al 1874.

Al palâs l'armâgn proprietê ed la faméja Malaguzzi fîn al 1863, quând al vîn cumprê dal Municépi ed Rèz.

Dôp la secònda guèra mundiêla j ambiĵnt în stê adatê per dêr alôg a l'eşilo ciamê  ''Il Mauriziano''.

L'êrch d' ingrès al viêl l'é stê restarvê ind al 1874 in ucaşiòun dal IV di sèint ân ed la nâsita e ind al 1933 pr' al quêrt di sèint ân ed la môrt ed Lodovico Ariosto.

Ind al 1999 i lochêl ed la véla în stê sistemê da i dân dal teremôt.

Incô al Maurisiân l' é al pôst 'd incûnter culturêl, ed cuncêrt, mòstri céchi, in colegamèint cun al j ativitê di Musèi Cévich ed Rèz, ind l'êla a dréta a gh' é l' Istitût A. Banfi.

Al restâver fât da pôch ed la cà atâch al Maurisiân – còl ch' al gnîva ciamê ''Palâs Vèc'', préma cà ed campâgna di Malaguzzi – l' à permés de spustêr in sté pôst al Circòl ed j Artésta, 'n' asociasiòun ed gînta pasiunêda d' êrt.

 

I vêrs ed la famōşa ''Quarta satira'' scréta ind al 1523, e dedichêda al cuşèin Sigismondo Malaguzzi (che ló al ciâma ''Messer Sismondo Malegucio''), dóve al Poēta l' arcôrda i tèimp pasê al Maurisiân:

 

(…)

Già mi fur dolci inviti a empir le carte

li luoghi ameni di che il nostro Reggio,

il natio nido mio, n’ha la sua parte:

il tuo Maurician sempre vagheggio,

la bella stanza, il Rodano vicino

da le Najade amato ombroso seggio

il lucido vivaio, onde il giardino

si cinge intorno, ‘l fresco rio che corre,

rigando l’erbe, ove poi fa il Molino.

 

(…)

L' âcquafôrt dal XVII sècol

L' êrch 'd ingrès

La facêda

La lâpida fâta murêr dal Chierici