Matélda ed Canòsa

Chi l'ēra

Ritrât

Matélda l'é stêda cuntèsa, duchèsa, marchèişa e regîna. La Grancuntèsa l'é stêda 'na putèinta fevdatâria e spasiunêda sustgnidōra dal Papêt int la lôta dal j invistidûri; dòna ed prém piân ânca se a l'època al dòni êren pôch cunsidrêdi, l'é rivêda a cmandêr tót i teritōri d'ed sōver ai Stêt ed la Cēşa: da la Tuscâna al Lêgh ed Ghêrda, da Cremòuna fîn a Ravèna cun dal tèri ânca in Lorena (ereditê da la mêdra).

La figûra ed la cuntèsa Matélda l' an sèmbra mia trôp cêra a secònd ch' a 's lêşa i fât cuntê da Donizone o quî cuntê da chî al và a drê a l' imperadōr Enrico IV.

Al frê Donizone, rispetōş scritōr ed la véta ed cōrt, al la cûnta cme al spèc 'd ògni virtó: duchêda al bòuni manēr fîn da céca, instruvîda  tânt da parlêr e scréver in manêra giósta al latèin, "il linguaggio dei Teutoni" (al tedèsch)  e "la garula lingua dei Franchi" (al francèiş), ardîda in guèra, giudisiōşa int al gvernêr, generōşa e devōta a la câşva ed Dio.

Donizone al ciâma Matélda ed Canòsa "Filia Petri" (fiōla ed Pēder) e al la pitûra cun 'na ghêgna alêgra, şvèlia, cavî biònda che dân al ròs e di dèint grôs e cumpâgn.

Per la pêrta imperiêla, al cuntrâri, l'é visiōşa e crudēl. Secònd al nutési a lē cuntrâri, la rişûlta la nemîga sèinsa cōr che per tóta la véta la cumbât pr' al pêpa italiân cûntra l'imperadōr tedèsch.

L'é sèinsa pietê insém al câmp e fûrba ind l' intrîgh, 'ch la rîva a spuşêres da zōvna cun un gôb e, avânti ind j ân, cun un zuvnôt sōl per ragiòun de Stêt. L'è la prâtica dal pêpa Gregorio VII, ch' al pâs di mèiş intêr ind i castê ed lē, ch' la và a lèt cun Anselmo, vèschev ed Lóca, al só diretôr spirituêl e cunfsōr: sèinsa cuntêr i nôbil, cavalêr e perfîn bufòun. La sré stêda lē a fêr masêr al prém marî, Goffredo al Gôb e só fradlâster in môd schifōş e orènd. La pêrt cuntrâ la dîş ânca  che Corrado, fiōl 'd Enrico IV, al sia môrt per vrèir ed Matélda, vlinê da Aviano, dutōr ed cōrt e mêgh.

Di prém ân ed véta ed Matélda a 's bèin pôch. A 's sà che la gh'îva du fradê pió grând un mas'c, Federico, e 'na fèmna, Betrice.

Al 6 ed mâg dal 1052 i trî ragâs armâgnen ôrfen dal pêder masê, mèinter l'êra a câsa. Pôch ed pió 'd ûn ân dôp a môr i dû fradê pió grând ed Matélda, fōrsi vlinê dal magnêr o da quelchidûn.

Al 17 dicèmber dal 1053 la mêdra Beatrice, pr' arcurdêr i dû fiō e al marî môrt, la dòuna al cunvèint benedetèin, ed Felonca ( pruvîncia ed Mântva) e fundê dal marî Bonifacio, la cēşa ed Sânta Maréia Asûnta: «… per rimedio dell’anima di Bonifacio e dell’anima del figlio e della figlia mia».

A finés acsé j ân sèinsa pinsêr ed la putîna Matélda e a cumîncia la vèta da ragâsa impgnêda ind i stódi, tirêda só da la medra e dai frê ed la canônica mantvâna. Ind al mèinter la medra la sêrca un apôg 'd un òm per tirêr avânti tót al proprietê lasêdi dal marî. Int al 1054, la mêdra, la se spōsa cun Goffredo al Barbuto vèdov ânca ló cun un fiōl Goffredo al Gôb, al nōv marî al pretènd in garanséia la mân ed Matélda, ch' la gh'à 8 ân, per só fiōl. Per di cuntrâst tra i nôbil tuscân e la faméja ed Goffredo còst e al fiōl a scâpen da l'Itâlia. Beatrice e la fiōla armâgnen incòra da per lōr (1055). A vînen imperşunêdi da l'imperadōr e purtêdi in Germâgna, vînen liberêdi e turnêdi a dêr a Goffredo al Barbuto int al 1056 e tornên in Itâlia.

Quând Matélda la tōs in mân la proprietê di fèdev l'é 'na ragasōla 'd ònd'ş ân.

Int al 1069 in pûnt ed môrt al padrégn la custrénş a spuşêr só fiōl Goffredo al Gôb. Dôp pôch tèimp e la môrt ed la fiōla Matélda la bandòuna al marî e la tōrna a Canòsa. Cun 'na polética acôrta e fêrma la 's mèt al servési dal pêpa Gregorio VII cûntra l'imperadōr, sibèin Enrico IV l'é só cuşèin e amîgh da quând êren céch.

 

La Cuntèsa gueriêra.

Ind al mèinter Matélda l'é dvintêda 'na dòna indipendèinta avesêda al cmând. La và fōra a cavâl cun al sō guêrdi, la vistés 'n' armadûra ed curâm e stivâi cun i spròun d'ôr, i sòdit a 's mèten in znôc davânti a lē e a parlên sêgh sèinsa gardêrla int j ôc.

Tót còst al cumîncia int al 1052 quând só pêder Bonifacio al vîn masê, lē la gh'à sōl sèt ân. Apèina la gh' à la fôrsa, la mêdra Beatrice, a 'gh fà insgnêr a cumbâter cun la lânsa e la spêda, a pē e a cavâl e int al 1062, a dersét ân, ind i Câmp ed Nerone apèina fōra Ròma, la guîda, per la préma vōlta in 'na batâlia, al trópi dal padrégn Goffredo cûntr' a  còli ed l' antipêpa Onorio II (1010 – 1072) (pêpa dal 1061 fîn a la môrt). Insèm al só pió fidê capitân, Arduino della Palude, la zōvna cuntèsa la pôrta a l'atâch i sō gueriēr, la bât dal tót l'eşêrcit aversâri e, al 14 avrîl 1062, a n' in ricêv la rèişâ. Còst l'é stê al prém de ssânta cumbatimèint dóve Matélda la tōş pêrt, sèimper in préma lénia, cun di rişultèt mìa sèimper bòun, mó cun ustinasiòun e cun inteligînsa tâtica 'ch l' an gh'é mai gnûda mēno, la và drê a l'eşèimpi ed só mêdra, ânca lē cmandânt in préma di sō fevdatâri.

Alberto Leoni in "Storia militare del Cristianesimo" al scrév:

 

"… la sua figura di donna guerriera non mise mai in ombra la sua fama di bellezza (era alta, forte, con denti splendidi e capelli biondo fulvo) né la sua leggendaria umiltà, per la quale, fino alla morte, si firmò  "Matilda, Dei gratia si quid est" .

 

La famōşa batâlia ed Surbêra dal 2 lój 1084.

I fât préma ed la batâlia:

cunquistêda Ròma, Enrico IV, al persvâd i sō aleê, riunî int la Lêga imperiêla a asediêr al castèl ed Surbêra. I principêl nôbil ed la lêga imperiêla êren Obert marchèiş d' Este, ch'êra ânca al câp, e j antivèschev ed nômina imperiêla Gandolfo da Rèz e Eberaldo ed Pèrma, che s' în unî insèm a i divêrs nôbil mudnèiş, arşân, e pramşân.

Al fôrsi ed Matélda êren, in pió dal sō milési, ânca da còli 'd Anselmo, vèschev ed Lóca, cun di rinfôrs da Bològna, sitê da sèimper dal la pêrt dal Papêt.

L'eşercit ed la Lêga, préma 'd asediêr al castèl, cme in ûş alōra, la fà 'n acampamèint fés intōren al castèl e a 's mèt a fêr machîni 'd asèdi, fusòun e trincèi ed difèişa.

Pier Damiano Ori e Giovanni Perich in "Matilde di Canossa" a cûnten acsé la batâlia:

 

"… Appena capì le vere intenzioni del re, infatti, raccolse la maggior parte dei suoi uomini e, in tutta segretezza, si arroccò nel castello di Sorbara, nella bassa modenese. Come aveva previsto, con una deviazione improvvisa, l’esercito nemico si gettò su quel castello. Si trattava di un’armata poderosa, la più potente che da anni e anni avesse attraversato la Padania. La comandava forse il migliore capitano di Enrico IV, il marchese Oberto, che era più che certo di spezzare in un colpo la resistenza della rocca di Sorbara, per avventarsi poi su Canossa, dove credeva che Matilde fosse rintanata — come aveva scritto Benzone — a torcersi le mani disperata.

La sorpresa degli scismatici quando, accostatisi alle mura del castello, le videro brulicare di armati, fu così grande che i canossiani, come invasati, presero a colpirli con un temporale di frecce e pece bollente, respingendoli più e più volte. Oberto allora decise di non lasciarsi alle spalle quel baluardo così temibile e, accampatosi nei prati vicini, cinse d’assedio la fortezza. Un assedio destinato a durare ben poco, perché adesso scattava la seconda parte del piano di Matilde. Di notte infatti la contessa uscì dalle mura e con un esercito silenzioso si avvicinò al campo nemico dove i soldati, spossati per le tappe forzate e per la dura battaglia, dormivano profondamente. Alla riuscita del piano, la sorpresa era indispensabile. Matilde, infatti, poteva contare solo su duemila uomini che dovevano sconfiggerne circa quindicimila. (2 luglio 1084). Mentre i canossiani si schieravano, acuendo la vista nel buio pesto, in ordine di battaglia, un sacerdote espressamente delegato da Anselmo di Lucca li benediceva e li assolveva dai peccati. Sui guerrieri del Mille, è stato notato, quel lavacro spirituale prima della battaglia produceva sempre un’enorme emozione. Quando tutto fu pronto e i corpi dei soldati eccitati furono tesi all’attacco, dal silenzio della notte, limpida, forte e femminile si levò la voce di Matilde nel grido di guerra dei Canossa: « San Pietro! A noi! ». In un frastuono d’inferno mentre già spade e lance venivano sfoderate, duemila gridarono in risposta: « A noi! San Pietro! ». Era un grido che i soldati scismatici di stanza in Padania avevano imparato a temere.

Pronunciato ora da duemila bocche nel silenzio della notte fece letteralmente accapponare la pelle alle scolte dell’accampamento. E Oberto, svegliato di soprassalto all’udirlo, capì in un baleno che sul campo di battaglia si trovava la contessa Matilde in persona. L’impatto dei canossiani con l’esercito scismatico ancora mezzo addormentato fu terribile. Gli scismatici sotto i fendenti furibondi dei soldati di Matilde cercarono invano di organizzare una difesa: venivano infilzati uno dietro l’altro. La confusione era enorme: i cavalli impazziti devastavano le tende, già erano stati appiccati i primi incendi, quando dal lato opposto del campo si levò nuovamente il grido di Canossa: « Pietro, combatti per i tuoi ». E la cavalleria della guarnigione di Sorbara, balzando dal buio della notte, fu sopra ai soldati che cercavano di mettersi in salvo nei macchioni. La più furente era lei, Matilde. In groppa al suo cavallo menava fendenti tutti mortali. La gran dama di corte, l’elegante fanciulla, era rimasta sui monti di Canossa. Ora, sul campo di Sorbara, c’era un capo guerriero. Alla testa dei canossiani sembrava tornato Bonifacio il terribile, l’uomo che in guerra non conosceva prigionieri o moderazione. Era tornato il tempo in cui dove passava un Canossa non un nemico restava vivo. « San Pietro, San Pietro » urlava Matilde, mentre dal suo cavallo tagliava teste, inseguiva e infilzava uomini nascosti nei cespugli. L’ultimo pensiero di Oberto prima di essere trafitto da decine di colpi fu quello di essere stato attaccato, senza sapersi spiegare come, da almeno trentamila uomini. Con la morte di Oberto, il suo cadavere illuminato da una legione di torce, perché tutti i suoi lo vedessero, lo sbandamento dell’esercito scismatico fu completo: i soldati di Enrico, privi ormai di forza, disperati, stretti fra le rovine del proprio campo, si lasciarono uccidere inermi.

Questa volta Matilde non risparmiò nessuno. All’alba, il sole illuminò uno spettacolo orrendo: l’accampamento era divenuto una palude livida di sangue. Pochissimi i superstiti. Fra questi, Gandolfo, vescovo di Reggio, che, nudo in un pruneto, paralizzato dall’orrore, attese ben tre giorni prima di uscire dalla sua tana. Era stata una strage e una strage di capi: vescovi, duchi, ufficiali fra i più capaci giacevano sul campo; chi senza testa, chi con le budella in mano, tutti avvoltolati miseramente nel fango e nel sangue. La furia di Matilde, per tanti anni sordamente fomentata dal cugino Enrico, era lividamente esplosa".

 

La nutésia ed la liberasiòun dal Pêpa (imperşunê a Ròma da l'imperadōr) l'é rivêda a Matélda dôp pôchi ōri da la vitôria ed Surbêra. Al mès al gh'îva ânca 'n avertimèint: Enrico IV al scapêva in Germâgna e sêgh a gh'êra un cardinêl ch' al gh'îva a drê al sigél ed Gregorio VII. Matélda, incòra só 'd gîr per la batâlia, la scrév subét  'na lètra 'd avertimèint a i prîncip tedèsch:

 

"A quanti abitano il regno dei Tedeschi, salute. Vi facciamo noto che Enrico falso re, ha rubato segretamente il sigillo del signore papa Gregorio. Perciò, se udrete qualcosa che discordi dalla nostra ambasceria stimatelo falso, né lasciatevi convincere dalle sue menzogne. Inoltre egli conduce con sé il vescovo di Porto che fu un tempo confidente del signore Papa. Se pertanto a mezzo di lui egli vuole fare alcuna cosa con voi o contro di voi, non abbiate dubbio che egli è un teste falso. Non crediate mai a nessuno che osi dire diversamente da noi. Sappiate che il signore Papa ha già recuperato Sutri e Nepi, Barabba Ladro, ossia il papa di Enrico anche lui è fuggito. State bene e guardatevi dalle insidie di Enrico".

( da "Matilde di Canossa" 'd Ori e Perich).

La só fîrma

Stà lètra cun 'n'êter documèint, scrét pió têrdi,  în j ónich scrét ed la Cuntèsa rivê fîn a i nôster dé.

La lètra la cumîncia, cme l'êra in ûş in cól tèimp, cun sōl la fîrma sèinsa i sō tétol: cuntèsa, marchèişa e via acsé. 

La scréta l'é a la bòuna cun in mèz 'na crōş.

 

 «Mathilda Dei gratia si quid est»

( Matélda, ch' l' é quelchidûn sōl per la grâsia ed Dio)

Matélda l'é ânca 'na dòna instruvîda.

 

An savòm mia s' a 'gh piêş la mûşica cme a só pêder, al marchèiş Bonifacio, ch' al mantîn 'na capèla muşîchêla che nisûn vèschev a 'gh îva cumpâgna, o cme al sìo Tebaldo vèschev 'd Arès, prutetōr dal frê Guido d' Arezzo, inventōr ed la nōva scritûra muşichêla.

A 's sà ed sicûr che la sà lêşer e scréver, ch ' la dèta ed persòuna al sō lètri e ch' la pêrla in manēra giósta al francèiş e al tedèsch.

Matélda la gh' à 'na bibliotēca bèin guernîda ed bòun léber 'd argumèint divêrs e mìa pôch ed quisché urnê da miniadûri e che  'gh piêş regalêri a i cunvèint ch' a gh' în pió chêr.

Dimòndi persunâg struvî égh dèdichen dal j ôpri e quelchidûn l'à scrét, drêda só richièsta, di comèint di Sêlem, dal Cântich di cantich e di pâs dal Vangēl che pêrlen ed Maréia, ed la véta e i mirâchel ed Sân Sêlmo da Lóca.

Matélda la gh'à ânca dal responsanilitê ed gvêren e la sà siēlier i só aiutânt: fra i zódes sòta ed lē a gh' é mia pôch "Legum Doctores" (Dutōr in Siĵnsia dal Dirét) in mèz a quisché a 's vèd Irnerio (1050 cîrca – dōp al 1125).

Secònd 'n uşansa, dimòndi discósa e critichêda da i studiōş modêren, a sré stê apûnt, só richièsta ed Matélda,  Irnerio che l'aré cumincê al stódi urdnê dal dirét rumân, cun l'inviêr acsé la Scōla ed Dirét a l'Universitê ed Bològna.

 

Stôri e fôli.

 

Dimòndi în al fôli popolêri insém a Matélda ch' a vînen purtêdi avânti int l'Arşân, préma ed tót in culèina e in muntâgna

A's cûnta, per eşèimpi che Matélda l'aré dmandê al pêpa al privilèg, per lē ânca se dòna, ed dîr mèsa. Al pêpa l'aré rispôst che còst al sré stê posébil se la cuntèsa l'avés tirê só sèint cēşi cun i relatîv uspési. Mó Matélda mèsa al lavōr an n' à tirê só sōl nuvantenōv, sèinsa prèir mantgnîr al só ôbligh e 'd cavêres acsé la sudisfasiòn ed dîr mèsa.

'N' êtra fôla la cûnta ed 'n intervèint starordinâri ed la Madòna, ch' l' aré dê la vitôria al milési ed Matélda ind la batâlia fâta int al 1092 cûntra l'eşêrcit imperiêl, int al teritôri ed Canòsa. A 's cûnta che un pô préma dal scûnter, la cuntèsa l'aré dmandê ajōt, apûnt, a la Madòna ch' la s'é fâta vèder in mès al nóvli a sustgnîr Matélda, cun al Bambèin in brâsa e 'n ânzel ch' al sunêva 'na mûşica armuniōşa. Subét dôp, 'na nèbia fésa l' é calêda insém al muntâgni (a n'in pêrla ânca Donizone), l'à spiasê i suldê nemîgh e l'à permés acsé al milési ed Canòsa ed cumincêr l' atâch decişîv e utgnîr 'na vitôria cumplêta.

Anca ind al tèri ed Lorena, a Orval (Belgio) è fiurî 'na fôla, ch'la cûnta che Matélda, trésta e pîna ed pinsêr dôp la môrt ed la fiōla, a tâch a la rîva 'd un lêgh l' aré pêrs, int l'âcva, l'anèl spuşadōr, còst al gh'é sré stê dê indrê, per un mîrachel, da 'na trôta gnûda a gâla, dôp che Matélda l'îva dmandê ajót a la Madòna. La sēna l' é incòra figurêda int la bibliotēca 'd Orval. 'Na funtâna, ch' la gh'é incòra incō, l'é intitulêda a Matélda e la surzéia, ch' la mantîn la funtâna, la mânda incòra l'âcva al cunvèint e a 'na fâbrica ed béra unîda al cunvèint.