Masinsâdegh

(préma pêrt)

La cēşa ed

Sân Dunèin (1)

'Na vècia fôto dal Teâter Artigiân e 'dla Coperatîva

Dal j urégin al peréiod rumân

 

Al prém impiânt abitê ed Mansinsâdegh l'é stê tirê só imsém a un antîgh muntarôt un pô pió êlt di trèin lé d' atōren fât da antîgh frantóm purtê zò dal Cròstel. D'ed ché a pasêva difât al só cōrs principêl, ch' al gnîva zò da Rivêlta (sècol VI - VII) ciamê ''Crustulus Magnus'' la burghêda ch' é gnû só insém al só rîvi l' à ciapê al nòm ed  “Villa Crustunei”. Incòra incō a 's pōl vèder cme al pôst in dóve a gh' é la cēşa l'é al pió êlt ed tót dal paèiş. Al rapôrt tra la nâsita ed Masinsâdegh e i spustamèint dal lèt dal Cròstel l'é més bèin in vésta ind al 1931 da l'inzgnêr Rino Rio ind al só impurtânt  ''Vestigia Crustunei''.

Al ligâm cun al j âcvi (cun sèimper al rés'c d' aluviòun: al nutési lochêli  a n' arcôrden òna spavintōşa ind al 1276) al srà un fât cunténov ind la véta ed la Véla, almēno fîn al grôsi bunéfichi fâti tr' al XVI e al XVII sècol.

Al nòm ed Masinsâdegh al duvré deşgnîr da ''Maxenciaticus'' ch' al vré dîr ''sît ed proprietê ed Maxentius''. Mó, cme al sôlit, insém al j urégin dal nòm a gh'é divêrs parèir, a gh'é chi dîş che al nòm al deşvîn da ''masseria'' sît cun insém la cà da cuntadèin o cōrt agrécola; 'n' êtra spiegasiòun l'é pió rumântica che l' al farè deşgnîr dal nòm ed l'imperadōr Massenzio (278 - 312), aversâri dal pió cgnusû Costantino (274 - 337) da ló batû ind la famōşa batâlia dal Pûnt Milvio (a Ròma) al 28 utòber dal 312 d.C.

Da peréiod rumân a gh' armâgnen pôch sègn se mìa 'na lâpida catêda al tèimp 'd un schêv dal 1702 ind al cantèini dal Palâs dal Vèschev. Al prêt arşân Francesco Giuseppe Franchi, ind al só memôri ''Memorie di Reggio di Lombardia'', al fà un abòs ed 'na lâpida rumâna e al scrév 'na nôta:

 

''Questo sasso di pietra macigna fu ritrovato nell’escavamento di un cantina nel Palazzo del Vescovo feudo suo di Massenzatico sotto terra Braccia 3. L’anno 1702, sotto al capo di un morto in cassa di mattoni murati, con questa iscrizione, come si  vede,  mandatami  da  don Antonio  Baldassarini  Rettore  di Gavassa''

 

Incô ed cla lâpida catêda a Mansinsâdegh ind i Musèi Cèvich ed Rèz l'an 's câta mìa pió, mó ind al ''Massenzatico, un millennio, un secolo'' a 's dîş che ind al catâlog de scréti rumâni ''Corpus Inscriptiorum Latinorum'' ed Christian Matthias Theodor Mommsen (1817 – 1903) a pâgina 179 (al n. 1000) a gh'é cla citasiòun ché:

 

''1000 -  sasso macigno. Ritrov. Nell’escavamento d’una cantina nel palazzo feudo suo di Massenzatico l’a. 1715 sotto al capo di  un  morto  in  cassa  di  mattoni  murati.

IATO

C.N.B.S ''

 

La lâpida dal dō citasiòun la sèmbra cunfermêr al fât che bèlo ind al peréiod rumân a Masinsâdegh a gh' é stêva ed la gînta, fôrsi di cuntadèin o apûnt 'na véla, asê impurtânt. A cunfêrma dal fât a gh'é ânca cl' êter rèst, sèimper 'n' iscrisiòun, catê a i cunfîn cun Gavâsa, aşvèin al Castèl Motti

Che Mansisâdegh la fêva pert ed la centuriasiòun rumâna, ind la zôna a mezanôt ed la Via Emélia, al vîn cunfermê ânca da còla, che al dé d' incô' l'é la divisiòun di sît ch' la cumbîna, pió o mēno, al j ântîghi centóri cme spieghê da i stódi ed l'inzgnêr Otello Siliprandi che ind al só ''Segni della centuriazione romana nel territorio reggiano'' dal 1941 al scrév:

 

''... Oltre il cardine e il decumano che passavano per l’abitato, si possono ora individuare:

un cardine a oriente del medesimo, nella strada che iniziava a  nord  di  Massenzatico,  tra  Bagnolo  e  Budrio;  passando  a levante della chiesa di Massenzatico, toccava Villa Curta, si dirigeva  alla  Via  Emilia  che  attraversava  a  levante  di  San Maurizio, nei pressi del Ritiro, per proseguire per Gavasseto e raggiungere l’attuale provinciale per Scandiano ai piedi della collina''.

 

Dal tèimp di fevdatâri a Napoleòun

 

Masinsâdegh l'é stê un fèdev sòta a l' autoritê dal Vèschev ed Rèz da l'època dal gvêren di Carolingi (VI- IX sècol) fîn a l'unitê d' Itâlia. Sté ligâm, durê di sècol, l' à lasê cme testimuniânsa la cēşa dedichêda a Sân Dunèin, tachêda al Palâs dal Vèschev. Carlo Magno (768-814) - dôp avèir pasê al j Êlpi - al vîn zò in Itâlia per cunquistêr al teritôri gvernê da i Longobêrd, mèinter l'é drê şbrişlêr còl ch' armagnîva ed cl' aministrasiòun, al fà perşunêr ânca al vèschêv ed Rèz Apollinare ch' al vîn pó liberê per l'intervèint dal pêpa Adriano I, a 'gh vîn turnê dêr la só cârga e i só pusès cun al diplôma dal 781, fât a Pavéia. In sté documèin an pêrla mìa s'cèt e nèt ed la Vèla mó in còl ed Lotario a 's cunfêrma còl che bèle Carlo Magno  e Ludovico I îven turnêr a dêr a Apollinare, cun dèinter apûnt Masinsâdegh e la cēşa ed Sân Dunèin:

 

“... una que vocatur Maxenciatica cum capella in honore S. Donnini...''.

 

Dal pusès dal fèdev ed Masinsâdegh di vèschev arşân al vîn pó turnê a dîr dal rè Berengario (898)  e da j imperadōr Ottone II (980), Federico I (1160), Enrico VI (1196) e Federico II  (1224).

Girolamo Tiraboschi (1731 – 1794) ind al só ''Dizionario topografico storico degli stati estensi'' (dal 1824 - publichê dôp la só môrt) al spiêga in pôchi parôli al vicèndi ed la Véla per un tèimp ed cîrca sê sècol ech gîren d' atōrna al rapôrt ''scluşîv'' che, bèle dal IX sècolm al tōş pè tra Masinsâdegh e la cória ed Rèz. Tânt che al vèschev, in divêrsi ucaşiòun, al difènd a tót i côst i só dirét scluşîv insém al fèdev cûntra chiêter stêt potèint ed la zôna: i Canòsa préma ed tót e i Cmûn sitadèin dôp. Tiraboschi al scrév:

 

''Mazinzaticum  o  Maxenciatica,  Massenzatico  Villa  e  Chiesa Pievana  col  titolo  di  S.  Donnino  nel  Reggiano,  era  fin  dal principio  del  nono  secolo  almeno  della  Chiesa  di  Reggio. L’Imperadore Lottario I con quella facilità che allora aveasi a donare l’altrui, insieme con Luzzara, di cui già si è detto, donò in Beneficio a un certo Riccardo la Corte di Massenzatico colla Cappella  in  onore  di  S.Donnino.  E  per  quanto  i  Vescovi  di Reggio se ne dolessero, non poterono riaverla fino all’anno 840, in  cui,  morto  Riccardo,  la  stesso  Lottario  con  suo  diploma rendettela  al  Vescovo  Vitale.  E  ivi  ancora  l’Imp.  Lodovico  II donò  l’anno 857  qualche  terreno  al  Capitolo  della  Chiesa medesima.  Quindi  di  Massenzatico  si  fa  menzione  in  tutti  i documenti, ne’ quali si annoverano i possedimenti del Vescovo, e i beni del Capitolo di Reggio, ed esso è pur nominato tra’
luoghi  ne’ quali  il  Vescovo  nel  secolo  XI  teneva  presidio.  Il Comune di Reggio però credeva di poter sopra quella Terra esercitare la sua giurisdizione, e perciò nel 1329, essendo stato rappresentato  che  la  Terra  di  Massenzatico  a  cagion  delle guerre era rimasta del tutto disabitata e che se la Torre di quella Chiesa fosse stata fortificata, avrebbon potuto gli uomini colle lor bestie tornare ad abitarvi fa ordinato che a spese de’ terrazzani dovesser farvisi le proposte fortificazioni. Contuttociò i Vescovi di Reggio ne ritennero il dominio e quando nel 1361 il Vescovo Bartolommeo  diede  a  Feltrino  Gonzaga  l’investitura  di  quasi tutti  i  Castelli  della  sua  Chiesa,  ne  eccettuò  Massenzatico. Nel  1465 Paolo II con sua Bolla segnata agli  3 dì Gennajo, e diretta al Proposto di S.Prospero, la qual si conserva nell’Archivio Segreto della Città di Reggio, ad istanza del Vescovo  Giambattista Pallavicini unì la Chiesa di S.Donnino di Massenzatico alla Mensa Vescovile di Reggio''.

 

'Na cunfêrma de sti fât la vîn ânca da la "Corografia dei Territori di Modena, Reggio e degli altri Stati già appartenenti alla Casa d'Este", ed Ludovico Ricci (1742 – 1799) dóve a vînen spieghê, in ōrdin d' alfabèt, tóti al principêli localitâ dal Duchêt ed Mòdna e Rèz:

 

''MASSENZATICO, Villa del distretto di Reggio sotto quell’Archivio.  (...) È soggetta alla Comunità di  Reggio  ed  ha  una  parrocchiale  plebana  col  titolare  San Donnino Martire di sette Figliali. È posta nel paino ed è distante da Reggio 4 miglia, da Modena 15. Ha un estensione di 5384 biolche e una popolazione di  1051 abitanti.  Fu già un feudo più specialmente degli altri addetto al Vescovo di  Reggio,  il  quale  vi  conservava  un  proficuo  diritto  sulle successioni ed era prevenuto al Vescovato nelle permute fatte col Marchese Bonifazio, padre della Contessa Matilde''.

 

Ed cól peréiod dû fât a vîne cuntê ânca da Rossana Maseroli Bertolotti in ''Massenzatico, documenti per mille anni di storia'' (2000):

 

''... in un contenzioso  sulla  divisione  dei  beni  contro  Bonifacio  di  Canossa, padre di Matilde, il Vescovo di Reggio si rifiuta di cedere proprio Massenzatico che verrà, anzi, da lui fortificata. Così come il 6  maggio  del  1189,  quando  il  Vescovo  Pietro  (1187-1210) concorda col Comune di Reggio di pagare un certo canone per tutte le terre che aveva nel Vescovado e di sottoporre a servizio militare i suoi uomini, esentando però Massenzatico da questi oneri''.

 

Ed sicûr sté tèri a duvîven èser 'na grôsa intrêda per la Cória se a cócen al vèschev ed Rèz a vrèir sustgnîr, cun sti fât, al pusès insém a Mansisâdegh.

Sté ligâm specêl cun al teritōri ed Véla al và avânti ânca ind i sècol dôp: incòra ind la secònda metê dal XIII sècol, al Vèschev al cuntrâsta al tentatîv di pusidèint ed Masinsâdegh a crèser la prôpria indipendèinsa per aşvinêres pó al léber Cmûn.

Ind al 1265 la popolasiòun ed Masinsâdegh la fa giuramèint a la sitê ed Rèz, cun còst a 's pèinsa ed catêr pió libertê dèinter al la giurişdisiòun Comunêla. Mó al vèschev, Guglielmo Fogliani, al s' arbèca subét e al minâcia de scomunichêr Martino de Clechis e chiêter sèt ansiân dal Cmûn ch'îven acetê al ''sequimentum''. 

Al 13 ed fervêr Ugolino Fugazia, ch' l' îva fât la fîrma per èser podestê dal paèiş, a 's sotomèt al Vèschev ch' al ritîra al scumónica. Al 14 'd avrîl 'na delegasiòun ed vînt òm al va ind al palâs dal vèschev per avèir al perdòun. Al dé dôp quarânta câp faméja a 's riunésen ind la cēşa ed Sân Dunèin e a giûren ed sotomètres a l' autoritê dal Vèschev per avèir al perdòun.

Al rapôrt tra la Cória e la Véla l'armâgn acsé ânca al tèimp dal guèri tr' al divêrsi sgnûréi in lôta pr' al pusès ed la tèra arşâna (in perticulêr tra i Gunşêga, j Estèins e i Viscûnt).

Ind al 1315 al ''Liber focorum'' (l'elèinch di ''fōgh'' més zò per cuntêr la popolasiòun dal distrèt ed Rèz) a Masinsâdegh a gh' êren cîrca 'na quarantèina ed faméj, ech vînen zuntêdi 'na vintèina a Pnèş. S' a 's cûnten sê persòuni per fōgh, a 's rîva a cîrca 360 âlmi. La pèsta, ch' la rivarà da lé a pôch, la farà un macèl. A 'gh vrà pió 'd un sècol, e zuntêr dal nōvi cultûri, per turnêr a stêr bèin.

La préma metê dal XV sècol e fîn al 1476 l'é stê un peréiod ed carestéi e pestilèinsi.

Da la secònda metê dal sècol a cumîncia, per la cunuméia, un peréiod ed 'na lèinta e cunténva riprèişa; ind al tèri pôch a la vôlta s' cumînca a semnêr al serfòj, a 's miliōra la tètnica ed la cultivasiòun ed la vîda. Ind al j aşièndi cèchi a 's dà impurtânsa a la cultûra ed la granâja in particulêr a còla dal furmèint. La Véla, a la cûrta, la tōrna a ciapêr fôrsa e i sō abitânt a pōlen gôder 'd un peréiod ed tranquilitê e pêş.

Inds al 1444 a vîn numinê vèschev ed Rèz al marchèiş Battista Pallavicino ch' al stréca incòra di pió la relasiòun tra la Cória e Masinsâdegh.

Ind al 1465 cun 'na bòla al Pêpa Eugenio IV al dà al permès 'd unîr la cēşa ed Sân Dunèin ed Masinsâdegh e i sō bèin a la Mèinsa Veschvêla

Al Vèschev Ugo Rangone (vèschev dal 1510 al 1540) al fa tirêr só al palâs vescvêl atachê a la cêsa ed la parôchia. A 's trâta 'd un palâs druvê sōl d' istê, fât in manēra rinasimentêla, a's vèden incòra soquânt sègn da la pêrta a dréta ed la facêda, mèinter d' ed dèinter a 's vèd incòra un grôs camèin in mêlmer ròs ed Veròuna cun la scréta:

 

“1548 GE. AN. EPC. REG. ET PRINC. POSUIT”.

 

A la metê dal Sincsèint a gh' é l'uniòun ed la cēşa ed Sân Martèin e la poplasiòun da Pnéş, 'na céca comunitê tra Masinsâdegh e Prefuntâna ( a 's gh'àn dal nutési fîn a la fîn dal XI sècol). L' uniòun la pôrta in dôta dal tèri nōvi, còst al fa dvintêr incòra pió réch al bèle réch partimòni veschvêl ed Sân Dunèin. La buntê dal tèri, unîda a la situasiòun d'indipendèinsa ch' la deşvîn da la dirèta podestê dal vèschev, àn fât numinêr Masinsâdegh cme un bòun fèdev.

Fîn a la fîn dal XVIII sècol al Dóca l' andrà avânti cun la polética di scûnt fischêl pr' al rènditi dal veschev.

La situasiòun la câmbia cun l' arîv ed Napoleòun.

Ind al 1808 la Véla la vîn unîda al cmûn ed Rèz e, cun un decrêt dal Podestê ed Rèz, a finèsen soquânt privilèg aministratîv ed la parôchia ed Masinsâdegh.

L' anâgrafe, in môd particulêr, la pâsa sòta a l' Ufési de stêt civîl dal Comûn.

Sibèin la Restaurasiòun gnûda dôp tóta, 'n' època la finés.

Ind al 1866, cun la decişîva mésa in liquidasiòun ed j êint religiōş, la burgheşìa sitadèina la farà al só ingrès ind la proprietê di fònd ed la Véla.

(1) da Wikipedia