La masêda dal nimêl

 

Un pô de stôria

Da 'n' eternitê la masêda dal nimêl la sègna i mèiş ch' a vân da la fîn ed l'avtûn al pîn ed l'invêren. Ânch ind l' antichitê an n'ēra mìa 'n' abitódin fâta sèinsa cōr mó l'ēra cunsidrêda ânca 'n usânsa "sâcra": ind l'antîga Ròma a metê dicèmber a 's festegêva la fîn di lavōr int i câmp cun dal fèsti al dio ed l'agricultûra, in sté fèsti  a's sacrifichêva un grôs nimêl al dio Saturno.

Ind i lunâri dal Medioēv, dóve a ògni mèiş a vîn lighê un lavōr agrécol, dicèmber l'é rapresentê cun la masêda dal nimêl.

I sistêma per masêr i nimêl ēren pôch e a la bòuna, l'ēra necesâri èser decîş e avèir la mân fèirma: dal vôlti la bèstia la gnîva insuchîda cun un martèl o un manarèin  pó un cōlp precîş cun un puntirōl o un curtèl a pûnta sòta la sâmpa davânti ed mansèina; l'insuchîda cun 'na grôsa mâsa e cun un puntirōl (la spōla), ch' la spachêva la frûnt ed la bèstia, còt l' é un sistêma druvê fîn a pōch tèimp fà; la tajêda dal canalós, ch' a gnîva tajêva la vèina grôsa dal cōr, l'ēra la pió druvêda prema ed tót perché la permetîva ed ciapêr al sângov ed la bèstia. Incō al nimêl al vîn masê cun un cōlp ed rivultèla apôsta, ciamêda "pistola captiva", in frûnt ('s an drōva mìa sté manēra a gh' é di problêma cun la lèg), pó a vîn fât sèimper un tâj int al côl per tajêr la vèina grôsa per fêr gnîr fōra al sângov.

La masêda l'ēra e l' incòra 'n' uşânsa e 'na fèsta ed tót éch tōş pêrt  tóta la faméja e la comunitê di vşinant.

Còsta l'é 'n' operasiòun che per sècol tóti al faméj àn fât per sicurêres al magnêr pr' i mèiş invernêl, i pió dûr e difécil, quând, da la campâgna ch' la 's arpûnsa, an rîva nisûn frût. Pó la necesitê l'é dvintêda uşânsa, l'é stêda purtêda inâns e la và avânti incòra incō, là in dóve l' ambiĵnt a 's prèsta, magâri sōl ind al zôni ed campâgna mó ch' la cunténva, préma ed tót, pr' al piaşèir e fêr da per ló un prodòt cunsidrê pió bòun ed quî fât da chiêter e 'd druvêr, int la lavurasiòun, chî secrêt céch, purtê avânti da pêder in fiōl, orgòj 'd ògni faméja. Per còst l' é difécil sintèir di salâm, fât da persòuni divêrsi, ânca magâri svèin ed cà, che gh' âbien l' istès savōr, ânca se tót dû în pió che bòun.

'Na vōlta, al cuntadèin properietâri o l'afitvâri, éch prîva permètres l'alevamèint ed divêrs câp ed nimêl al prîva masêren ûn o dû per ló e vènder chiêter cun un bòun guadâgn; al braciânt o al muntanêr ch' an gh'îva mìa sôld, a 's cuntintêva, per cuntgnîr la spèişa, ed masêren ûn, magâri in socetê cun al şvinânt o l' amîgh, naturalmèint al duvîva però cuntintêres ed mèz nimêl. Mó tót a gh' la cavêven a fèr pcarîa ânch al caşânt oséia còl che l'îva bandunê al lavōr ed la tèra, per dvintêr artigiân o mistirânt.

"Al fèr pcarìa" alōra an n' ēra mìa sōl un fât ed riputasiòun, mó l'ēra 'na vèira e prôpria necesitê per stêr al mònd.

 

Mèter al pôrch a l'ôra.

L'alevamèint al cumincêva e al cumîncia ind i mèis ed mêrs o avrîl, quând a 's cûmpra un nimalèin apèina svesê, opór al cumîncia pió têrd, in zógn, cun 'na bèstia incòra mêgra mó bèle castrêda. L'operasiòun ed la castrasiòun la vîn fâta quând al latòun al gh'à trî-quâter mèiş ed véta e l'é necesâria perché s' an 's fà mìa la chêrna, ânca se bèin lavurêda e bèin cunsêda, la mantîn ind i grâs cme ind j insachê un savōr stumgōş e la sré mia bòuna da magnêr.

Dōp l'operasiòun la bèstia, mas'c o fèmna al ciâpa al nòm ed nimêl; al bèsti mia castrê, oséia quî tirê só per mantgnîr la râsa, a secònd dal pôst dóv' a vînen tirê só, se mâs'c a ciâpen al nòm ed 'pôrch' o 'vèr', se fèmni: 'scrôfa' o 'trôia'.

Da ché indrê, in quêşi tóti al faméj, al nimalèin al gnîva cunsgnê a 'na dòna ed la cà, ed sôlit a la rezdóra, o a la spōşa pió zôvna, éch tgnîva a drê al magnêr e a la salót per tót al tèimp ed l'alevamèint. In dimòndi faméj a gh'ēra l'uşânsa dóve 'na spōşa frèsca, per fêr vèder al sō bravitó e qualitê ed dòna ed cà, la duvîva èser bòuna ed preparêr e dêr la zòta al nimêl, ch' l' ēra fâta ed farèina, ròmel,  avâns ed frûta e 'd magnêr, e via acsé şlunghê cun l'âcva chêlda.

Al vèir e prôpria ingrâs al cumîncia vêrs la fîn 'd agòst, a 's pâsa a 'na rasiòun pió bundânt, cun la zûnta a la zòta de schêrt ed patâti e 'na quêlch branchêda ed furmintòun; al dôşi a vînen pó chersûdi cun l' aşvinêres dal tèimp ed fêr pcaría.

Un tèimp quând la pianûra l'ēra quacêda ed bòsch ed quêrsi, a 's fêva pasturêr al nimêl sòta a sté piânti perché al magnés al giândi éch piêşen dimòndi; sté gèner ed magnêr al fêva dvintêr al chêrni pió savurîdi.

Al mumèint pió adât per fêr pcaría l'é la fîn ed l'avtûn-inési invêren, sté peréiod gióst a 's vîn cunsiliê ânca da l'uşânsa popolêra cun i pruvêrbi, per eşèimpi:

 

«Per Sân Tmês (21 dicèmber) ciâpa al nimêl pr' al nêş»,

 

"Per Sânta Luzéia (13 dicèmber) o per Nadêl, al cuntadèin al mâsa al nimêl";

 

tânt êter pruvêrbi a dân dal dâti divêrsi mó al peréiod l'é sèimper còl.

Stà règola nêda dal j abitódin e speriĵnsi prâtichi, an n'ēra mìa sèimper rispetêda, a gh'ēra chi al fêva pcaría ânch in znêr, spēce i sgnurèt che a prîve permètres al lóso, per utgnîr quantitê pió grôsi ed grâs, de şlunghêr al peréiod ed l'ingrâs. Sèimper i sgnurèt, a prîven masêr ûn nimêl a i prém frèd e un êter vêrs la fîn de znêr.

Adèsa, pr 'avèir i salóm prûnt a prèmavèira e che al turmèint ed la fâm an gh'é pió, a 's preferés  fêr pcaría in znêr o anch in fervêr. Mia sōl l'uşânsa e i pruvêrbi a segnén al peréiod invernêl bòun per fêr pcaría mó l'é ânch un cunséli igènich a fêrel; difâti, fêr pcaría ind i mèiş chêld o in quî ch' a gh'é pôch frèd l'é periculōşa per via ed mantgnîr la chêrna frèsca e ânca per la stagiunadûra di salóm. 'Na vôlta, quând l'ēra in vôlta la fâm per scansêr di problêma ed salót, è stê necesâri tōr di pruvedimèint ed lèg per pruibîr la pcaría in agòst, setèmber e otòber.

L' 11 agòst dal 1815, a Bològna, al deleghê apstôlich Giacomo de’ Principi Giustiniani (1769 –1843) al mânda fōra un decrêt dóve al nôta che:

 

«… uso che suol farsi dal giorno di San Bartolomeo (ch'al câsca al 24 'd agòst) a quello di San Martino (ch' al câsca l' 11 ed  novèmber) delle carni di maiale… e poi anche provato d’altronde dalla esperienze che l’abuso di macellare nell’estiva stagione e far uso di simili carni cagiona non lieve nocumento alla pubblica salute… abbiamo determinato di proibire generalmente per questa città e per tutta la provincia la macellazione di maiali sino al giorno di San Martino».

 

Incō, cun la pcaría industriêla, i frîgo àn tôt via sté problêma.

D' arcurdêr che dal ragiòun ed pulisìa e 'd salót în a i pē di pruvedimèint religiōş che pruibésen ed druvêr al nimêl, cme magnêr, ind i paèiş chêld ed religiòun ebràica e musulmâna , ânca se per pruibîr sté magnêr al scûşi în divêrsi.

L'urégin ed la pruibisiòun int la religiòun ebràica l'é scréta int al léber Levitico" (lèg religiōşi e socêli – VI/V sècol p.C.):

 

«…il porco, perché ha l' unghia bipartita da una fessura, ma non rumina, lo considererete immondo. Non mangerete la loro carne e non toccherete i loro cadaveri; li considererete immondi.»

 

e turnê a dîr int al "Deuteronomio" (stôria 'd Ebrèi int al Sinai – VI/V sècol p.C):

 

«… anche il porco, che ha l'unghia bipartita ma non rumina, lo considererete immondo. Non mangerete la loro carne e non toccherete i loro cadaveri.»

 

L'urégin ed la pruibisiòun ind la religiòun musulmâna l'é pugêda in chi vêrs ché dal "Corano":

 

«… In verità vi sono state vietate le bestie morte, il sangue, la carne di porco e quello su cui sia stato invocato altro nome che quello di Dio.»

 

La preparasiòun préma ed la masêda.

Da la metê ed novèmber, al câp faméja (al rezdór), al dà 'n ôc al nimêl quêşi tót i dé per decéder quând l' é prûnt e, s' l'é 'na fèmna, quânt l'é luntâna dal calōr, perché i salóm a sìen bòun. Decîş al peréiod al rezdór a 's mèt  d' acôrdi cun al masèin.

Préma dal dé ed l'acôrd, al nimêl, al vîn lasê a dzûn per 48 ōr cun davânti sōl ed l'âcva per bèver.

A cîrca sînch ōr ed la matèina e cun j uşvéj , 'na vôlta dèinter a dal spôrti tachêdi al manóbrio ed la biciclèta, i masèin a 's preşèinten dal cuntadèin ch' al s' è bèle alvê d' almēno 'n' ōra per piêr la furnaşèla o, pió depès, al fugòun perché l'âcva dal parōl la dêv èser bèle buĵnta. Arivê, a 's câmbièn al schêrpi bòun cun i sôchel ed lègn o cun dal schêrpi vèci; cun 'na côrda a lîghen al nimêl pr' al grógn per tirêrel fōra dal ciuş pó al vîn masê cun la spōla o, cm' ûşa incō, cun la rivultèla. A sté operasiòun, 'na vôlta, an prîven mìa stêr a guardêr né putîn né dòni incinta.

I masèin 'na vôlta ēren, in gèner, di braciânt che, sicòma int al peréiod ed l'invêren ēren fērom e per guadagnêr un pô ed sôld (ânca per magnêr un pô ed mèj),  a pasêven di cà in cà a masêr i nimêl; ciaschedûn al gh' îva al sō cûnsi, al sō abitódin, al só mètod frût dal sō speriĵnsi e còli imparêdi da chiêter e la cunvinsiòun 'd èser al dmèj in sém a la piâsa. In gèner ògni masèin a 's preşentêva cun ûn o dû ajutânt e un garzòun ed 10 - 15 ân, ch' al gh' endêva adrê per imparêr al mistêr e che l'ēra sèimper vétma ed cunténvi sfutûdi di pió grând. Incō, i masèin, în per lo pió gînta dal râm (properietâri ed pcaréi, dipendèint, vèc operâri o pensionê ed masê industriêl).