Al Manicômi ‘d Sân Lâşer

 

La vècia cēşa e al vèc ingrès tirê só int al 1217

Da la fundasiòun al 1900

 

În ed la secònda metê dal XII al j urégin dal Sân Lâşer. Nê cme lebroşâri, cun al nòm ed: Sancti Lazari de Regio, l'ēra "alla braida del vescovo", un sît tra Pôrta Castèl e Pôrta Sân Pêder. Int al 1217 al vîn spustê lòngh a la Via Emélia a Sân Mavrési, in un sît pió adât a ricêver i pelgrèin, dimòndi ēren lebrōş, che turnêven da la Terasânta.

In ucaşiòun ed la pèsta nîgra dal 1348 al Sân Lâşer al gnîva druvê cme ricôver per j impestê. Cun al pasêr ed j ân a 'gh câten cà un nómer sèimper pió grôs ed puvrèt e invâlid 'd ògni sôrta, l'uspdêl al smèt acsé 'd èser un lebroşâri e al dvèinta un ricôver per malê e per mendéch.

Difât a partîr da la préma metê dal XVI sècol, ed frûnt al calêr pôch a la vôlta di lebrōş, al Sân Lâşer al vîn destinê a tōr dèinter ânca:  "…invalidi, decrepiti, storpi, epilettici, sordomuti, ciechi, paralitici", acsé al và a fêr pêrt ed dirét, a l'inési ed l'època modêrna, dal procès ed contròl ed la povertê, dal vagabondâg e 'dla mişèria.

Bişògna spetêr al 1536 per catêr tra i ricoverê al prém malê ed mèint, mó sōl int al 1745 quând, pr' al vrèir ed Francesco III, a nâs al sistêma dal j Opri péi che al mèt insèm "Ospitali", "Ospizi" e  "Ricoveri" dèinter un ónica aministrasiòun dóve al Sân Lâşer al vîn destinê sōl a l' aculjînsa di "…poveri mentecatti".

Int al XIX sècol, int i vint'ân che vân al 1819 al 1839, a 's gh' à 'na vèira rivolusiòun ind l' architetûra dal Sân Lâşer grâsia a la volontê 'd arnuvamèint e 'd rifōrma ed l' asistèinsa di malê ed Francesco IV e a la preşèinsa, dal 1821 ind la diresiòun dal maicômi, 'd Antonio Galloni (1794-1855).

Cun soquânt decrêt, sèimper int al 1821, al Dóca al câmbia al Sân Lâşer da uspdêl per i puvrèt e i derelét in "Stabilimento Generale delle Case de’ Pazzi degli Stati Estensi".

Bèle int al 1820 al Dóca al vōl che Galloni al vâga int al manicômi 'd Anversa, in ch' j ân l'istitût a la vanguârdia int al setōr, per şlarghêr al sō cgnusèinsi e in pió al dà l'incâregh a Giovanni Paglia ed lavurêr a un progèt 'd arnōv generêl ed l' uspdêl.

L' architèt al mudéfica i spâsi, al divéd j òm dal dòni e al fa di repêrt per la véta in comunitê, al fa dal câmbri nōvi pîni ed lûş e âria, mó préma ed tót al fa di stâbil sèinsa curtîl sarê, prûnt a ògni mudéfica e arnuvamèint.

A la fîn dal 1821, pêrta dal gróp ed fabrichêt l' é finî e Domenico Marchelli (1764-1832), dû ân dôp, al progèta j intervèint da fêr ind l'êla mìa finîda dal Paglia.

L'architetûra la dvèinta acsé un uşvéj in mân a la medzèina e ògni mudéfica la vîn fât secònd al nōvi teoréi per la cûra di malê ed mèint, cun al mèter ânch in preventîv di nōv arnuvamèint, in sègvit al svilóp dal cûri.

Int j ân ed la diresiòun 'd Galloni la stéma dal manicômi arşân la crès tânt da fêr ed l'Istitût:

 

 "…uno dei pochi ospizi pubblici a cui ricorressero anche famiglie agiate […] per collocarvi i loro malati".

 

L'impiânt al se şlêrga: l' Istitût al dvèinta 'na vèira sitadèla, fâta da dimòndi repêrt, dóve dimòndi  malê a vînen tgnû impgnê tót i dé ind i lavōr agrécol.

I ricoverê da i prém 23 în dvintê 233.

Cun la môrt ed Galloni int al 1855 e la gestiòun ed Luigi Biagi, fîn al 1870,  a gh'é un peréiod ed grôs deperimèint ed la precisiòun e buntê dal cûri, ed tóti al cundisiòun ed véta ed l'Istitût.

Int al 1859, al Sân Lâşer al ciâpa al nòm ed "Frenocomio di San Lazzaro" e al dvèinta: "... stabilimento generale per l’Emilia".

Int al 1871 a tòca a Ignazio Zani, gnû dôp ed Biagi, a cumincêr un' operasiòun 'd arnuvamèint e riprèişa ed l'Istitût. Mó int al 1873 la môrt préma dal tèimp ed Zani, al gh' à 37 ân, l' impòn un nōv câmbi ed la guêrdia. Al rîva alōra a Rèz  Carlo Livi (1823 – 1876).

Al nōv diretōr al gh'à la mîra ed fêr dal Sân Lâşer un pûnt ed riferimèint mìa sōl ind l'asistèinsa dal malatéi mentêli, mó ânca dal stódi scentéfich. A vînen ânca cambiê e şlarghê sia i fabrichêt destinê a i ricoverê sia i servési generêl, a vînen şvilupê al j ativitê ed la colônia agrécola fundêda int al 1872.

Al Sân Lâşer, sòta la só diresiòun, al funsiòuna secònd un mudèl ed véta urdnêda, cun la cunuméia ch' la funsiòuna e che la 's mantîn da per lē, urganişê secònd a cól sistêma cumincê da Zani e che Livi al ciâma: "sistema disseminato".

A crès la quantitê di prodòt fât e cultivê, a crès al nòmer di fabrichê e a crès al nòmer di ricoverê (int al 1877 în 599).

A 's vèd int al Sân Lâşer al tentatîv 'd adatêr, pôch a la vôlta, al j impalcadûri e i mecanîşem dal savèir e 'dla prâtica ed la medzèina ch' la cûra i malê ed mèint; a vînen şlarghê i laboratôri scentéfich e zuntê di nōv; a vînen fât trî muşèi:  còl dal j anticâj, còl dal stódi di crâni e còl dal stódi dal côrp umân, a vîn şvilupê l'ativitê dal stódi  ed la sperimentasiòun insém al bèsti.

Int al 1875 a vîn fundê la "Rivista Sperimentale di Freniatria e Medicina Legale delle Alienazioni Mentali", che, per pió 'd ûn sècol, l'é destinêda a èser al pricipêl giurnêl scentéfich ed la cûra dal malatéi mentêli italiâna.

St' idèia dal manicômi cme pôst ed cûra e cèinter de stódi la vîn mantgnûda a cuntinmvêda da còl ch' a vîn dôp Livi: Augusto Tamburini (1848 – 1919) diretōr ed l'Istitût dal 1877 al 1907.

In ch' j ân, la lavanderéia, la cantèina i magaşèin e i servési, j ufési ed l'aministrasiòun,  a vînen més insèm int la pêrta centrêla, égh câten pôsta ânca al Muşéo, i laboratôri e al repêrt dóve a gnîven ricoverêdi al dòni.

In pió a i repêrt "Esquirol" e "Conolly", unî cun di pôrdegh al nōv fabrichêt di Bâgn Generêl més int al mèz, a vîn şlarghê (tr' al 1871 e al 1882) al "Pinel", che int al 1942 al ciâpa al nòm "Donaggio", per l'işolamèint ed j agitê; int al 1874 a vîn tirê só al "Livi" per i malê dal faméj réchi; int al 1896 a vîn tirê só al "Charcot", ch' al dvèinta pó "Villa Rossi", cme infermeréia per j òm e int al 1892 a vîn tirê só al repêrt "Galloni", ch' al dvintarà int al 1910 al repêrt "Lombroso", destinê a l'oservasiòun e a l'işolamèint di criminêl.

Al Sân Lâşer préma dal 1892

Dal 1900 a quând al vîn sarê

 

Ind i prém ân dal 1900 a vînen tirê só i repêrt "Valsalva", "Golgi", "Tamburini" e "Vassale" e int al 1918 i stâbil în dvintê 24 e a pōlen tgnîr 1.500 malê.

Int al 1907 Tamburini al se spôsta a Ròma l'ân dōp a vîn sarê la "Scuola di Clinica Psichiatrica e Neurologica".

Nōv diretōr (dal 1907 al 1928) a dvèinta Giuseppe Guicciardi (1859 – 1946) sòta a la só diresiòun a sucêden di fât ed grôsa impurtânsa per la stôria dal Sân Lâşer.

Al scòpi ed la préma guèra mundiêla al Sân Lâşer al dvèinta al "Centro raccolta per militari affetti da disturbi mentali" in tót a n' în vîn ricoverê 5.704.

Tr' al 1920 e al 1922 a vînen tirêdi só al cà popolêri pr' al personêl e i custôdi, a gh'în incòra incō, ec al 15 agòst 1921 a vîn inavgurê la "Colonia-Scuola Antonio Marro" pr' i ragasō cun di problèma ed tèsta. Sté stâbil al vîn butê zò int al 1936 per prèir şlarghêr al câmpo vōlo.

A partîr dal 1922, a vîn numinê la nōva Cumisiòun Aministratîva cun la magiorânsa in mân a rapreşentânt dal partî fasésta (fIn al 1920 la magiorânsa ed l'aministrasiòun l'ēra invêci lighêda al partî socialesta)

Int al 1924 al Sân Lâşer al dvèinta l' "Istituto Psichiatrico San Lazzaro".

Int al 1929 a vîn numinê diretōr Aldo Bertolani, al tîn l'incâregh fîn al 1950

Int al 1930 a 's vèd 'na riprèişa ed l'ativitê edilésia: a vîn arnuvê la pêrta dal dòni ind al repêrt centrêl, a vîn tirê só al "Morselli" per l'oservasiòun dal dòni malêdi, mèinter dû ân dôp a vîn inavgurê al "Buccola" destinê al dòni ch' a lavurêven.

Int al 1932 a vînen cupiê insém a la tèila, al curâm o a la teracôta 'na sèria ed figûri e adôb cumpâgn a quî ch' a gnîven fât al tèimp ed la Cuntèsa Matélda ciamêda: "ars canusina".

Int al 1933 a vînen tirêdi só dō êli a dû piân al "Charcot", a vînen şlarghê i repêrt pr' i ricoverê malê dal mêl sutîl dal "Vassali" e "Golgi", a vîn inavgurê al "Tanzi" per l' oservasiòun ed j òm e al j agitêdi a vînen işolêdi al "Morel".

In pió a 's decéd ed tirêr só dû repêrt per i pensionê ch' a pêghen  ch' a dêven arvişeres pió a 'd j albêregh che a  cà ed cûra, a 's ciâmen "Besta" e "De Sanctis" a vînen pó inavgurê int al 1936, mèinter quat'r' ân dôp a vîn tirê só al "Guicciardi".

Scupiêda la secònda guèra mundiêla, al Sân Lâşer, dâto ch' l' é dimòndi aşvèin al câmpo vōlo e a la fâbrica dal Regiâni, al vîn bumbardê divêrsi vôlti (i pió dişastrōş al 7 e 8 de znêr dal 1944) ch' àn fât 81 môrt e 53 frî grêv, in pió a vînen butê zò o ruvinê dimòndi repêrt, fîn che int al mâg ed l'istès ân la diresiòun l'utîn l'autorişasiòun a spustêr i ricoverê in divêrs pôst ed la pruvîncia. A vîn smés al ricôver di malê nōv a 's tōrna a tōri dèinter sōl int al 1945 cun un grôs aumèint dal nòmer dal dmândi. Al nòmer di ricoverê al tôrna a crèser dal 1953 – 1954 cme l'ēra sucès préma ed la guêra che a partîr dai 932 dal 1900, pó i 1.428 dal 1921, i 1.848 dal 1925, i 2.123 dal 1938 l' ariva a i 2.150 ricôver dal 1959.

Tra i tânt ricoverê ûn di pió famōs l'é stê al pitōr-scultōr Antonio Ligabue (1899 – 1965) per trèi vôlti tr' al 1937 e al 1945 (dal 2 mêrs dal '45 al 6 dicèmber dal '48 al "Lombroso").

Dal 1950 al 1960 l'é lèpoca dóve, sòta la diresiòun préma ed Virginio Porta (dal 1953 al 1956) e pó 'd Antonio Mazza (dal 1956 al 1964), a vînen fâti dal cûri cun grôsi dôşi ed medzèini che fân efèt int al servèl.

Int al 1964 la diresiòun dal Sân Lâşer la vîn dêda a Piero Benassi, dôp fôrti discusiòun a 's invéia dèinter a l'Istitût un grôs cambiaèint int al cûri e int l'asistèinssa di malê.

In ch' j ân al cundisiòun di ricoverê dal Sân Lâşer în dvintêdi al cèinter ed discusiòun e impègn socêl in 'n' època dóve la quistiòun ed l' imbarâs e 'dla soferèinsa mentêla, la crética a i manicômi cme strumèint ed rifiût, ed perşunéia, e işolamèint socêl di malê, a 's arvòjen sèimper di pió cun un muvimèint pió grôs pr' al libertê.

La batâlia per sarêr al manicômi al dvèinta acsé al pûnt centrêl ed tóta 'na sèria ed lôti dóve la pôsta in zōgh la srà còla di dirét ed 'na persòuna a èser cunsiderê un sitadèin, còla dal cuntgnû reêl e vèira ed la democraséia.

Tot  còst al câsva a Rèz 'na guèra tra i partî ed la sinéstra e al partî ed magiurânsa relatîva che a l'època la gh'îva, insèm al j  êtri fôrsi dal cèinter-dèstra, al contròl dal cunséli 'd aminisrasiòun dal Sân Lâşer che, int al 1969, al pâsa int al mân ed 'na magiurânsa nōva guidêda da Sergio Masini e Alessandro Carri. A fà testimuniânsa la riuniòun dal 1970 só al cûri di malê ed mèint e j  èint lochêl, urganişêda a Rèz: un incûnter ed grôsa impurtânsa stôrica da dóve a vîn fōra, cun ciarèsa, la volontê ed tirêr vìa l'asistèinsa a i malê ed mèint dal sistêma di manicômi e 'd mèterla int la rêda dal j Unitê Sanitâri Lochêli (U.S.L.).

A 's cumîncia a csé a mandêr a cà i ricoverê, mìa sèinsa dificultê e ustâchel, che pâsen da 2.400 a cîrca un miêr int al gîr ed pôch ân; a vîn pôch a la vôlta bandunê al vèc sistêma di ricôver ch' a gnîva incòra druvê e mès só un mudèl nōv ed cûra.

Pôch ân préma l'ēra andê in funsiòun al "Servizio Psichiatrico Provinciale" e avêrt al "Centro di Igiene Mentale", ch' al funsiòuna, per un pō ed tèimp, divîş, e mìa sèinsa cuntrâst, dal Sân Lâşer. A gnirân unî int al 1980, ind al mèinter la crética cûntra i manicômi la s'é şlarghêda a tóta l'Itâlia.

Al 13 ed mâg dal 1978 a vîn fâta la lèg n.180 (pió cgnusûda cme lèg Basaglia dal nòm da dutōr ch' l'à pinsê che i manicômi a prîven èser sarê) ch' là canşlê la lèg ed préma (còla dal 14 fervêr dal 1904) e l'à tôt vìa al sistêma, per la cûra di malê ed mèint, di manicômi.

Ind l'istès ân a vînen butêdi zò al mûri d' atōren al manicômi e pr' al sistêma dal Sân Lâşer a cumîncia 'na stôria nōva.  Al manicômi però al gnirà sarê dal tót dimòndi pió têrd tr'al 1995 e al 1996.

A drê a la Via Emélia a gh'é stê lasê al gróp centrêl di fabrichê stôrich ed l' Istitût, dóve a gh'é al "Morel" tirê só a i prém dal XIII sècol insèm a la cēşa, cun l'istès nòm dal manicomi, vişitêda dal pêpa Gregorio X int al 1275.

Al şvilóp ed la zôna dal Sân Lâşer l'é stê strichê, da la metê ed l' '800, da la costrusiòun ed la ferovéia ch' an n' à mìa permés ed druvêr i terèin d' ed là da i binâri. Per stà ragiòun, fra j ân che vân dal 1870 al 1900 l' Istitût al s'é şlarghê ind la diresiòun matèina-sîra, cun l' acquést dal vòci véli padronêli di Cugini e Trivelli e la costrusiòun di repêrt insém a i terèin cumprê. Un secònd e-şvilóp l'é stê fât fr' al 1919 e al 1933, ân dóve l'Istitût l'à fât di grôs e impurtân progrès cun l'edilésia e l'organişasiòun.

 

Incō

 

Al cumplès l'é fât da 'na quarantèina de stabil, dimòndi divêrs int la fōrma ed cme a vînen druvê, dóve a gh'é di fabrichê dimòndi divêrs ânca cme època ed costrusiòun, dóve la zôna la quâcia pió ed 350.000 mêter quêder 'd un pêrch stôrich cun dal j êrbi e piânti  'd êlt fóst secolêri e 'na rêda ed tubasiòun ed servési per l'âcva e pr' al fugnadûri.

La rêda dal strêdi, fâta da un lòngh viêl alberê paralêl a la Via Emélia e cun di vialèt a piòmb, la permèt al colegamèint tra i tânt repêrt, e l'é la mâja ed colegamèint dal pêrch.

Un cumplès ch'l'é, adèsa, ûn di sistêma dal teritôri pió grôs e pió interesânt ed la sitê, quêşi tót ed proprietê 'd l' U.S.L., l'é stê dichiarê, cun un Decrêt dal Minéster per i Bèin Culturêl e Ambientêl, 'd interèsi impurtânt dòunca controlê e prutèt da la lèg.

Incō soquânt repêrt în ucupê da facoltê ed l' Universitê di Stódi ed Mòdna e Rèz ch' la 'gh tîn di cōrs ed lâvrea:

al "Buccola" tirê só int al 1932,

al "Livi" tirê só int al 1874 şlarghê int al 1940  e int al 1965,

al "Tamburini" tirê só préma dal 1930,

al "Besta" tirê só int al 1936

al "De Sanctis" tirê só int al 1936

al "Morselli" tirê só int al 1930 cîrca

È stê ânca finî al colegamèint cun la sitê cun al şlòngh ed la lénia ed la ferovéia lochêla cun 'na stasiòun al Sân Lâşer.

L'é pervésta la piantumêda ed 194 âser in dòpi filêr lòngh j ingrès nōv, 50 brógni e 26 quêrsi lòngh al strêdi di parchèg, pió ed 530 mêter ed sêvi de spudaciòun ed êter 150 piânti nōvi divêrsi in divêrs post dal pêrch.

Al Comûn l' à mudê Véla Rossi, ch' l' é stê finî cun dèinter 'na cà pr' i studèint cun 46 pôst lèt divîs in dēş apartamèint, 'na mèinsa, un quêlch negôsi a servési ed l' Universitê e di lochêl per dal clâs e di laboratôri.

L'Aministrasiòun Comunêla l'é drē arnuvêr al "Lombroso" per destinêrel al "Museo Nazionale della Psichiatria", cun di spâsi per i stódi e laboratôri: la fîn di lavōr l'é pervésta pr' al dicèmber dal 2010, mèinter a s'é drē pinsêr cme druvêr l' "Esquirol".

Al j Aministrasiòun ed la Pruvîncia  e dal Comûn ed Rèz àn pinsê, insèm a l' Universitê, ed mèter dèinter a la vècia "Colonia Agricola", di laboratôri 'd Agrâria cun al sèri e, int la vècia "Porcilaia", di laboratôri ed la facoltê 'd Inzgnaría cun a fiânch al nōv sît ed l' "Istituto Zooprofilattico sperimentale della Lombardia e Emilia-Romagna".

Int al 1991 è stê fundê al Cèinter Documentasiòun ch' al tîn da cât al grôs patrimòni ed léber, l'archévi, j uşvèi e al fotograféi ch' a gh'é ind l' Istitût, un grôs patrimòni che nisûn êter , ed chiêter manicômi, al gh'à. Gnû só grâsia a l' idèja ed divêrs èint: Ausl, al Comûn e la Pruvîncia ed Rèz, l'Universitê ed Mòdna e Rèz, l'Istitût ed la Regiòun per i Bèin Culturêl.