Mancaşêl

 

 

Cme ind al véli cunfinânti ânca a Mancaşêl l'òm al gh' é fîn da i tèimp antîgh, i prém sègn (di pugnêl) a 's arpôrten fîn a la civiltê dal pôpol dal terimêri tr' al XV e VII sècol préma ed Crést. 'N' êter rèst ('na gòcia per i cavî in brònz) al deşvîn da l'êtê dal fèr. În sègn ed 'na preşèinsa dimòndi antîga, ed préma ed la colonişasiòun da pêrt ed popolasiòun pió cgnusûdi cme j etrósch (arcatê un corēdo mortuâri ed grôs valōr) i gâl ''cenomani'', i rumân.

Cun l' arîv di rumân ânca Mancaşêl la vîn interesêda a l'uşânsa ed la bunéfica e a la centuriasiòun dal tèri. Sté teritôri al s' é cate, prôperia tra l' etê rumâna e l'êlt medioēv, a èser tra j antîgh lèt dal turèint Cròstel: al ''Crustulus Scauri'' e al ''Crustulus Magnus''(cme a vînen ciamê da Rino Rio in un stódi ed l'inési dal sècol pasê).

Mancaşel a 's catêva prôperia a i lèmit vêrs sîra ed l'antîgh e grôs spèc 'd âcva ciamê ''Bondenum'', in 'na puşisiòun un pó più riparêda dal j aluviòun rispèt a i pôst cunfinânt; se, incòra incô, a lişòm 'na chêrta dal teritôri d' alōra a 's câta cun 'na sicûra precişiòun la só puşisiòun rispèt al sistêma dal centóri ed Rèz. A sòm in sustânsa prôperia insém a l' âs Rèz-Bagnōl-Nuvalêra ch' l' êra al şlungamèint ed l' antîgh ''cardo maximus'' ed la sitê (ch' al partîva a l'incrōs tra véia Ròma cun la Via Emélia in cèinter ed Rèz) lènia impurtânta per fêr la divişiòun dal teritôri in centóri.

Cme tânti dal Véli arşâni, ânca Mancaşêl la ciâpa urégin tr' al VII e al X sècol (êlt medioēv), in un peréiod dóve, dôp l' abandòun dal teritôri dôp la ruvîna ed l' Impêr Rumân e al j invasiòun barbârichi, a 's tōrna a 'd arsanêr e cunquistêr, pôch a la vôlta, la pianûra pantanōşa a mezanôt ed la sitê.

Al nòm Mancaşel al deşvîn da ''Magnum Casale'' osèia grôs casamèint, castèl e prubabilmèint l' êra 'na grôsa ''curtis'' un insèm ed cà e grôsi distèişi ed trèin ed produsiòun agrécola divîsa in dō perti: la préma la ''pars dominica'' abitêda e tgnûda in mân  dal Sgnōr e da i sō tendèit, cun dèinter al cèinter ''democoltile'' cun al cà e i magaşèin, 'na pêrta di trèin més a cultûra,  la pastûra e i bôsch; la secònda la ''pars massarica'' (da ''massarius'' cuntadèin), fâta da lôt cultivê ( i ''masi'') dê in mân a di cuntadèin-servitōr, in câmbi ed 'na pêrt di prodòt (afét/tâsa) e 'd mân d'ôpra (''courvé'' e ''angarie'') da fêres ind al sît dal padròun. In còl ch' al vîn ciamê ''Inventario di Migliarina'' a gh' é scrét che al cunvèint e Sânta Giólia l'êra padròun 'd un ''... complesso ponderale e boscivo di 4.300 iugeri sottratto al bosco pubblico reggiano (''gagium regense'')''. Arnaldo Tincani al scrév, ind i fât de stôria dedichê a Mancaşêl, che al prém documèin ed l' êlt medioēv dóve e vîn numinê al pôst,  ciamê cme ''Magicasale'', al s' arfà a l'inési dal pusès di frânch, osèia ind i dêş ân tr'al 781 e al 791.

La secònda citasiòun l' è in un documèint ed pôch préma dal Mél, 7 mêrs dal 989,  e a's trâta 'd un barât ed sît in ''Magnocasale'', sucèsa tra la Canônica ed Sânta Maréia e Sân Michêl cun la putèinta Canônica sitadèina ed Sân Prôsper, ch' la gh'îva in sté zôna ânca al vilâg cun capèla ciamê  '' Vico Disbragato'' ( l'êra pió o mêno dóve adèsa a gh'é la proprietê Rocca Saporiti, ind la tèra a fiânch ed véia Petrella fîn a véia Cavallotti).

Ché, a Mancaşêl ind al 1232, al marchèiş  Cavalcabò ed Cremòuna l'é stê batû da i suldê di sgnōr ed Sès e da quî ed Bonaccorso della Palude.

Ind al 1345 Mancaşêl l'é stê cunquistê dal Marchèiş d'Este Obizzo III.

Ind al 1354  l' é stê butê zò da i Gunşêga.

Ind al 1447 Mancaşêl l'êra un Comûn indipedèint, dôp ed pôch al dvèinta frasiòun dipendèint da Rèz.

Da cól mumèint Mancaşêl al và a drê al sôrti dal Comûn ed Rèz.

Al mumèint impurtânt ch' l' à dê l'inési dal cambiamèint dal teritôri ed Mancaşêl, da agrécol a industriêl,  l'é stê a la fîn ed j ân '50 quând atâch a la cēşa a vin fât al caşèl ed Rèz ed l' Autostrêda dal Sōl.

Però la stôria ed Mancaşêl l'é armêşa e l' é cuntêda dal só vèci cà e dal nòm di vèc pôst.

 

La cēşa ed Sân Silvèster

 

In 'na bòla ed pêpa Stefano IX dal 1057, a rişûlta che, insém a un sît dal cunvèint ed Sân Prôsper, a gh'êra in sté zôna un: ''...maso cum cappella San Silvestri''.

Dimòndi stréch în stê i rapôrt ,mantgnû ind al perèiod ed l'êlt medioēv, tra la Véla e al cunvèint ed Sân Prôsper fōra dal mûri. La parôchia, sòta al cunvèint, l'an gh' îva mìa un retōr fés mó l' abeê che al fêva al funsiòun ed l' arsiprêt, al numinêva diretamèint un frê per i servési ed la parôchia.

Cme al scrév al Tincani la parôchia ed Sân Silvèster an n' êra êter che: ''...una pallida emanazione del monastero di San Prospero''.

Al côşi a câmbien grâsia a la putèinta faméja arşâna di Zoboli, fîn dal XIII sècol la faméja Zoboli la paghêva 'na rèndita al cunvèint ed Sân Prôsper. Al rapôrt tr' al cunvèint e sta faméja l'é stê rubóst e bòun, préma 'd tót per i Zoboli che in câmbi àn utgnû benefési e tèri.

Ind al 1431 un grôs dèbit fât cun Francesco Zoboli l'é stê arcambiê cun l' arnûnsia, da pêrt dal cunvèint, ed proprietê prôperia a Mancaşel. In sté manêra sìa Sân Silvèster che Sân Michêl in Bôsch în pasê sòta ed lōr, ind al gîr ed soquânt ân, grâsia ânca al permès dal nōv abeê ed Sân Prôsper che in cól mumèint l'êra (guêrda al chêş) un Zoboli, pêpa Pio II l'à dê al permès a l' uniòun di dû benefési. In sté manēra al pâroch ed Mancaşêl l'é dvintê retōr sìa ed Sân Silvèster che 'd Sân Michêl.

L' è ind a XVI sècol che al teritôri ed la parôchia ed Mancasêl al vîn sistemê dal tót quând, dôp la ''Tajêda'' fâta da Ercole II d' Este int al 1551, al proprietê che fêven cò a Sân Silvèster, Sân Michêl in Bôsch, Vico Disbragato, a 'gh vîn unî pêrt ed la periferéia ed la parôchia ed Sân Biêş, la só cēşa la 's catêva apèina fōra Porta Sânta Crōş.

Ind al 1793 la cēşa d' adèsa ed Sân Silvèster l'é stêda arfâta cun un progèt fât ind al 1772 da l'architèt Piero Armani, è stê butê zò dal tót la cēşa ed préma dal XV sècol, dimòndi ruvinêda, e l'é stê cambiê al sèins ed l' ingrès oséia la facêda l'é stêda mésa insém a la strêda e l'absîda vêrs sîra. La tòra dal campâni l'é stêda tirêda só ind al 1650 e alvêda ind al 1672. Al simitèri l'é stê pó finî ind al 1840, mèinter al restâver ( a ôvra ed don Luigi Cervi) l'é dal 1909.

 

L' Uratôri ed Sân Michêl in Bôsch.

 

La céca cēşa ed Sân Michêl a 's câta tra mezdé e sîra ed la zôna industriêla, di documèint a testimônien ch' la gh'êra bèle int al 1150 mó, sèmbra, ânca préma.

L' é un uratôri ed valōr, imblî da pitûri a frèsch e arnuvê da la faméja Zoboli ind la préma metê dal XV sècol. In ucasiòun  ed la fèsta ed l' 8 ed mag l'uratôri l'é stê per tânt tèimp destinasiòun ed pelgrèin gnû ânca da luntân. Documèint ed la Cēşa dîşen ed 'na venerasiòun sintûda e purtêda avânti almēno fîn al XVII sècol quând în ste fât incòra di restâver e dal justadûri.

A i prém dal sècol pasê al retōr, don Eligio Bedogni, la vindû al benefési ed Sân Michêl al senadōr Alberto Pansa padròun ed cla splèndida véla dal Setsèint insém a la strêda per Bagnōl, pió cgnusûda cme Véla Prampulèin, bèle ed proprietê di Calcagni e di Guicciardi, tirêda só ind al XVI sècol, la gh' à dō dòpi scalinêdi (còla davânti arfâta, còla ed drêda uriginêla). Ind al d'ed dèinter armâgnen dal pitûrti a frèsch al piân nôbil e al secònd piân un sufét fât, a pêra, dal pitōr Prospero Minghetti.

 

Al Mulèin Zoboli

 

Al 9 ed lój dal 1357, grâsia ânca a un privilèg dê da l' imperadōr Carlo IV, a Francesco Zoboli a gh' é stê dê, a pîn dirét, al mulèin ed Mancaşêl insém al Navéli atâch a la cēşa ed Sân Silvèster, cun al dirét ed prèir fêr di êter mulèin e ânca cun al dirét ed daquêr al sō tèri ed Mancaşêl.

A la fîn dal XIX sècol al mulèin l'é ed proprietê dal Cûnt Guicciardi. Ind al préma metê dal XX sècol al pâsa ind al mân ed la faméja Forti, al gh' é armêş fîn a la fîn ed la secònda guèra mundiêla, quând, a la fîn ed l' ativitê, l' impiât al và in malōra pôch a la vôlta.

La frasiòun la s' é şvilupêda, un pô per la vôlta, d'atōrna a la cēşa e al mulèin.

 

I vèc caşamèint

 

Un pô piò zò, vêrs Rèz, a gh' é la Lumêga, un insèm ed cà ch' l' é un pô cme al cèinter ed la Véla. Ché, tarversê un pûnt céch insém al Navéli, a 's rîva a un splèndid caşèl a piânta quadrêda cun i mûr, d'ed fōra, a şbûs  in materiêl da furnêş.

In véia Cavallotti, a pôch pâs dal mulèin, a gh'é al ''castèl'' ed Mancaşêl ciamê da i vèc ''Brado'' l'é, cme ûn di ''castē popolêr'' che gh'êren ind al Vèli ed Rèz, 'n lònga fîla ed cà, òna tachêda a cl'êtra. Eren al cà dóve a stêven i caşant, i lavuradōr pruvişôri, i braciânt, e i salariê agrécol unî in faméj, despès in tânt, e ublighê a vîver in câmbri sèinsa servési.

Ind al ''castèl'' a gh'era pó tóta 'na sèria ed butèighi ed comerciânt e artigiân che dêven, al gróp ed cà, prôpria l'aspèt 'd un vèira cèinter abitê.

Pôch pió in à gh' êra la vècia Lateréia socêla, pó al stâbil ed la scōla elementêra ''Balletti''. Tirê só ind prém vînt ân dal XX sècol, sté fabrichêt l' é stê fât pr'al piân 'd istrusiòun dal campâgni promòs dal prémi aministrasiòun socialésti. Carateréstica de sté scōla, cme tóti al scōli fât'  in cól peréiod, l' é l' ingrès més a mezanôt (a matèina o a sîra) mèinter a mezdé a gnîven sèimpe mési al clâs, acsé da sfrutêr la lûş dal sōl e pó al fnèstri an gh'îven mìa i scûr e in só pôst a gh'êra dal tèndi per riparêr j ambiĵnt da i râg dal sōl ind al giurnêdi cêri e pulîdi.

 

Al Canêl Navéli

 

Al vèc mulèin Zoboli al gnîva fât andêr cun al j âchev dal Canêl Navéli, al schêv de sté canêl l' é stê decîş, in epoca camunêla, per spustêr al pasâg dal traspôrt ed la marcanséia tra la sitê e la bâsa che préma al s' êra şvilupê insém a la vècia Strêda per Rezōl (lòngh la diresiòun tra Sânta Crōş e Prefuntâna atravêrs a còli che incô în: véia Veneri, vèia dal j Urtlâni, véia Petrella.

L' impurtânsa ed la nōva vèia, in colegamèint dirèt cun al teritôri sòta i Gunşêga, la vîn cunfermêda da la decişiòun ed tirêr só, ind al 1314, a l'altèsa ed la cēsa, 'na '' rosta '' difèişa da gînta armêda ed vedèta insém a la tòra dal campâni.

La costrusiòun dal Canêl la permés ed druvêr, pr' al traspôrt, la tètnica ed l' altâna per tirê i barcòun, pîn ed mercanséia, cun i cavâi. Per mantgnîr l' âcva ind al Canêl ânca d' istê, al dóca Borso, sèimper ind al XV sècol, l' à fât deşviêr al cōrs dal Rôden pió vêrs mezdé, dal Ròti ed Bagnōl al pôst cgnusû incô cme al Bòchi dal Rôden, al cunfîn tra Prefuntâna e Mancaşel. Mó, nonostânt còst e i dimòndi sôld invistî da la sitê ed Rèz, al Navéli arşân an gh' la cavarà mâi a dvintêr 'na vèira véia ed traspôrt insém a l'âcva.

Ind al 1930, a l' incrōş cun còla che incô l' é véia dal Chionso, insém al Canêl Navéli è stê fât l'impiânt per l' alvêda dal j âchev ed la Bunèfica Parmigiana Moglia-Secchia.

 

A i nôster tèimp

 

Ind al 1888 la frasiòun la vîn traversêda da la ferovéia Sasōl-Rèz-Guastâla, cun còst a la stôria ed Mancaşêl, cme cruşîl ed comunicasiòun tra Rèz e la bâsa,  a s' égh zûnta n'êter capétol.

I fât che àn dê 'na grôsa mân, ind j ân dôp, a cambiêr la fâcia ed la pêrt a mezanôt ed la Vèla în stê préma ed tót la costrusiòun dal casèl ed l'Autostrêda (j an tr'al '60 e al '70) pó un môd nōv ed pinsêr l'indóstria e ânca al crèser dal nòmer dal mâchini che gh' êra in gîr. La pêrta a mezdé ed la frasiòun l' é dvintêda la principêla zôna industriêla e artigianêla dal Comûn ed Rèz e la Véla l’à pêrs grân pêrta ed la só carateréstica agrécola e dal só vèc aspèt.

Tr'al 1974 e al 1988, sèimper ind la pêrta a mezdé ed Mancaşêl, în stêdi fâti trèi léni ed filtrasiòun dal j âchev che fân pêrt d' ûn di filtradōr dal j âchev dal Comûn ed Rèz. În dal gèner pantân atîv cun la separasiòun biolôgica ed l' azôt, cun la putèinsa ed servîr 280.000 abitânt. Da la filtrasiòun dal j âchev a vînen fōra di pantân che, cun dal lavurasiòun adâti, a dvèinten cuncém e 'dl' âcva pulîda ch' la vîn vudêda ind al Canalâs Tasòun.

Se la zôna a mezanôt l'é stêda cambiêda per fêr pôst al j indòstri ânca la pêrta pió vêrs mezdé, tra la Cêsa e la Nêva, lòngh véia Gramsci, l'à cambiê fâcia. Préma i vèc castē popolêr în stê butê zò per fêr pó al pôst a i capanòun (tra quisché quî dal stabilimèin principêl dal Cantèini Riunîdi pó, pió têrdi, butê zò) e ind j ûltem ân în stê tirê só d' j albêregh e di cèinter diresiònêl.

Dôp i trî bê pûnt ed Calatrava, l'ûltma grôsa ôvra in cantêr a Mancaşêl l'é la costrusiòun ed la nōva stasiòun ed la lénia ed l' Êlta Velocitê (TAV) ch' la travêrsa, pr' al lêregh, al teritôri ed la Vèla.

 

La Cēşa