L’urégin ‘d la parôla...

(préma pêrt)

Casella di testo: Ancióva
Ancióva: "acciuga",  fōrsi dal catalân "anxova" o dal spagnōl "anchoa" ch'al duvré deşgnîr dal latèin cumûn "apiua" o "apiuva" o "apua" dal grēch "aphýē": nòm 'd un pès céch.

Blèdegh
Blèdegh: "solletico", l'è 'na parôla ch' an sa mia ‘d precîş da dó la deşvégna e dimòndi discósa da i competèint, quéndi tânt j în al spiegasiòun, mó còla ch'la mèt pió 'd acôrdi l'è còla ch'la dîş ch' al pôsa deşgnîr dal latèin "di-leticare" ch'la gh' à l’ istès significhêt ed l'italiân "solleticare" ch'la fa pinsêr al vêrob comûn "leticare" unî  a 'l zûnti davânti "di" e "sub" al duvré deşgnîr dal latèin "titillare/titilleticare" dal  vêrob "titillus":"solletico", pó atravêrs a còl che vîn dôp "subtitillicare" che cun al tâj ed la sélaba "ti" e cun al scâmbi dal dō che vînen dôp al dvèinta "sub-liticare" pó "subleticare", dedché partés la trasfurmasiòun per rivêr a l'italiân "solleticare".
A sèmbra che da "subleticare", cun la pèrdita ed la sélaba "su" al dvèinta "bleticare" e dedché "belletiche" pó "bletiche"  a deşvègna al nôster "blèdegh".
Lodovico Antonio Muratori  al dîş:« Ma comunque sia scura l'origine di questa voce de' Toscani, certamente possiam subodorare onde i Modenesi abbiano ricavato "fàr le bletiche", e "bleticare", lo stesso che "titillare". Il Latino "vellicare" significò pizzicare: il che leggermente fatto vuol dire "solleticare". Forse se ne formò "velliticare" frequentativo, mutato poi in "belliticare, bleticare" de' Modenesì.»
Galvani al precîşa: "… ossia quello scorrere leggere delle dita sulle parti del corpo meno use a contatti, che produce una sensazione convulsiva".

Catêr
Catêr: "trovare", al deşvîn dal latèin "accaptāre" ch' al deşvîn da "captāre": cercare di prendere, tentare di afferrare, dal vêrob "capto".

Ciâo
Ciâo: "ciao", al gh'à urégin dal dialèt vènet ch'l' îva trasfurmê la parôla "schiavo" dal latèin bâs "sclavus" in "s-ciao" o "s-ciavo" che dôp int al cōrs di sècol l'è stê adotê da la léngua italiâna trasfurmê int al "ciao" dal dé 'd incō.
In urégin "s-ciavo" al ghîva al significhêt ed "schiavo suo", opór "servo vostro".
Però la parôla "sclavus" la nâs da 'na stôria incòra pió lòunga ch'la gh'à urégin quând i longobêrd, i frânch, i gôt e i vândel àn bandunê 'l pianûri 'd la Germâgna per migrêr vêrs mezdé. Stà 'l pianûri în stêdi pó ocupêdi dai şlêv, j abitân 'd la Slovenia. Dôp che i bâber, tèimp dôp, àn turnê a cunquistê, cun la fôrsa al pianûri,  i slêv în stê fât perşunēr e pó schiêv, cla schiavitó l'é stêda tânt catîva ch'l'é pasêda int i provêrbi e, int al XIII sècol cîrca, dal latèin è saltê fōra la parôla "sclavus" (schiêv apûnt) ch'là tôt al pôst ed "mancipiu"  (dedché a deşvîn la parôla italiâna  "emancipare"). Int al stès tèimp int al grēch a sêlta fōra la parôla  "sklavos" ch'al vōl dîr sêrov, schiêv. Al dō parôli "sclavus" e "sklavos" a deşvînen tóti dō da la parôla "slavo" e mia a l'arvêrsa.

Deşdêres o şdeşdêres
Deşdêres o şdeşdêres: "destarsi", a vōl dîr alvêres da lèt o şveliêres int al sèins de şmumiêres, al deşvîn dal latèin comûn "de-excitare", dal latèin uficêl "excĭtāre" da "excĭto, excĭtas, excitavi, excitatum, excĭtāre ": "svegliare, destare, far alzare in piedi, invitare ad alzarsi", difâti "somno excitare" a vōl dîr deşdêres.

Êlbi
Êlbi: "abbeveratoio per  bestiame", dal latèin "albius": "recipiente" da "alvĕu(m)/ alvĕus ": "vaso e qualunque recipiente concavo, tinozza, bacino, vasca da bagno".

Fés'c
Fés'c: "fischio",  dal latèin bârber "fisc'-lare" per "fist'lare" tâj 'd "fistulare", da "fistula": "flauto, zampogna, fischietto", l'è ânca 'l nòm 'd un gèner ed pîva dal carnēr fâta 'd canóci.
Int  'n' antîga frêş longobêrda a 's pōl lēşer: "fistula vulgo fiscla dicitur".

Frigandò
Frigandò: "fricandò", stracôt ed nōşa 'd vidèl inlardê, al deşvîn da "fricasser": cōşer in fracasêda, fât da "frir": frézer e "casser": ròumper, al dêşvîn dal latèin comûn "fricare": frézer, cun la raîşa ed "frica" da "frigere": rustîr, dal latèin uficêl "frixura": fritûra. In arşân al vîn druvê ânca per dîr 'd un pastés grôs o 'na cunfusiòun grôsa: "l'è tót un frigandò".
	
Gnâgna
Gnâgna: "cuticagna, collotola, pelle della nuca; zazzera sul collo; apatia, abulia, indolenza, svogliatezza; lagna, piagnucolio; nome del frutto del gelso".
L'è 'na parôla ch' l' arfà al lamèint 'd ûn ch'al gh'à la frēva o còla 'd un ragasôl pèina nê.
A gh'àn l'istèsa urégin ânca:
- Gnagnân: babbeo, balordo, grullo;
- Gnagnêra: persona tediosa;
- Gnagnèta: febbriciattola;
- Gnagnòun:  piagnucolone;  fiaccone,  indolente,  sfaticato;         cappellone,  zazzeruto
A sèmbra che tóti sta 'l parôli a deşvègnen dal vènet "gnàgnara": 'na frevèina ch' la dà sfinimèint, fiâca e sunlêra.
Galvani int al só vocabolâri l'à scrét: «Gnàgnra: febbricciatola di poco rilievo ma che vuol essere crogiolata in letto perché non immaligni»

Gramustèin
Gramustèin : "vinacciolo, granellino che si trova negli acini dell'uva, seme della vite". Fōrsi dal latèin "grani mustum acinus": grân ed l'ûva da vèin, cun i tâj: "gra(ni),  must(um),  (ac)inus" →"gramustinus"→ gramustèin.
Galvani al scrév: «Deriva dal latino "granum musteum": grano del mosto. Dal "vinaceum" latino nasceva "vinaceolum", donde il vinacciolo Toscano, e il Modenese "vinazzó". "Vinaceum" era però un aggettivo sostantivato e che si compieva dicendo: "granulum o granum" vinaceum. Noi, mantenendo la composizione, ed osservando che il detto granello è cosa piuttosto del mosto che del vino, lo chiamiamo "granomostino", e, per attrazione della "m" susseguente "grammostino", come chi dicesse: "granum musteum"».
Antonio Vallisneri al dîş: «Acino-acinus.Viene inteso per quel semino legnoso, che stà dentro la grana dell'uva. I lombardi lo chiamano "gramostino" quasi "granello piccolo". Altri l'intendono per ogni sorta di duro seme, che dentro le frutta si chiude».

Incō
Incō al deşvîn dal latèin "hinc hodie"ch 'a vōl dîr: "proprio oggi/in questo giorno". Al môd ed dîr latèin "in hoc die" a sèmbra ch' al 's sia şbraghê in dû, cun al dêr urégin "hoc die" a la parôla italiâna "oggi" e cun la préma pêrt "in hoc" al misteriôş incō cme quî, quêşi cumpâgn, ed ch 'j êter dialèt ed l'Êlta Itâlia.
Casella di testo: In d'avîş
In d'avîş: "dell'avviso"; druvê int i môd ed dîr:
Èser in d'avîş: "credere, ritenere, presumere, sembrare, supporre"; 
A mé in d'avîş: "mi pare, mi sembra, ho l'impressione"; 
A mé gnân in d'avîş: "non mi preoccupo, non mi crea problemi, non ci penso proprio, faccio finta di niente, non me ne importa niente".
Al môd gióst de scrévrél l'é: "in d' avîş" che, sia int al scrét che int al parlê, despès al vîn cambiê in: "indivîş" o "indevîş".
Avîş: al  duvré deşgnîr da "a vis" dal môd ed dîr dal francèiş antîgh: "ce m’est à vis" = "mi sembra"; ch' al duvré deşgnîr dal latèin "vīsus": "sguardo, occhiata, visione, apparizione, spettacolo, aspetto, apparenza"; particépi pasê dal vêrob "vidēre": "assistere a, essere testimone di un evento, provare, fare esperienza". 

Lècit
Lècit: "lecito", ch' al deşvîn dal latèin "licet": lecito, è permesso, ch' an vôl mia dîr bâgn o cèso mó "è permesso, si può". Al latèin "licet" a 's druvêva ânch int al rispôsti ch'al vrîva dîr "sé va bèin" .

Magnân 
Magnân: "magnano, artigiano del ferro battuto; calderaio, ramaio"; urégin mia sicûra, chi dîs ch'al deşvègna dal latèin "manianus" da "manus":" mano, colui che lavora con le mani"; chi da la parôla tajêda "mach'na" dal latèin "màchina" pó "machinanus", "mach'nanus": "l'uomo della macchine, artefice", po'cun un significhêt un pô pió stréch: "fabbro ferraio, calderario, chiavaiuolo, quello che fa lavori minuti".
Galvani int 'na só lètra al pêrla tânt dal "magnân" e tra chiêter lavōr al dîş:
«Nel Glossario Romano del Roquefort troviamo che in antico francese Magnan o Magnien valeva chaudron, e che passò poi a significare chaudronnier dal grido: magnan, magnan (cioè, come noi diremmo, parletta, parletta) con che si annunciavano i calderaj ambulanti».

Nôna
Nôna: "sonnolenza continua, torpore".  Al deşvîn da la spartisiòun dal j ōri ed la giurnêda ciamêdi "ōri canônichi". La nôna ōra la caschêva vêrs al trèi dal dopmezdé dal dé 'd incō, gióst int al mumèint ch’ a 's ciâpa la sunlêra dal dôp dişnê.
Nôna l'é ânca 'l nòm ed 'na malatéia che in italiân la vîn cianmêda "encefalite letargica".

Nèsi
Nèsi: "nèscio, ignaro, inconsapevole". La parôla la vîn druvêda cun afèt e da amîgh. La deşvîn dal latèin "nescius": "ignaro, inconsapevole;  inesperto, ignorante, non partico; incapace, che non può, che non è in grado di fare qualcosa;  sconosciuto, ignoto".
Pianigiani al scrév: «nèscio o nèsi dal latino "nescius": che non sa; composto da "ne": “non” e tema di "scire": “sapere”. Formula famigliare che di adopra con il verbo "fare": "fare il nescio" per dire ad alcuno che ostenta di non capire»

Ónzer
Ónzer: "ungere", dal francèiş antîgh "oigner" ch'al deşvîn dal latèin "unguere": "ungere, spalmare, cospargere o profumare con unguenti".
Mó "ónzer" in dialèt al pōl avèir ânca 'n êter significhêt còl che in italiân l'é "corrompere" còst al deşvîn dal fât che al tèimp di dâsi j eşatōr a gh'îven l'abitódin 'd infilêr un bastòun cun la pûnta int tót i sâch che, in séma a i câr, andêven in sitê, per asicurêres ch' an égh fós lughê gnînto 'd dûr. Se i gablèin ēren stê cumprê, a fêven blişghêr la mân in séma 'l bastòun cme 'l fós e-stê bzûnt, cun còst a fêven fînta che 'l bastòun l'andés dèinter int al sâch sèinsa fadîga.

Prèsia
Prèsia: "premura, fretta"; al deşvîn da l'antîgh regionêl "prèscia": "fretta", dal latèin "pressare" da “prĕmo" (prĕmis, pressi, pressum, prĕmĕre): "opprimere, incalzare, spingere, inseguire", da dó deşvînen ânca 'l parôli italiâni "premere, premura".
De Mauro int al só vocabolâri al scrév:
«prescia sec. XIII-XIV; dal latino *prĕssĭa(m), derivato di pressāre "premere". Regionale  centromeridionale. Fretta».
Int la tradusiòun dal latèin ed "L'asino D'oro",  ed Lucio Apuleio (125 – 170 circa),  Agnolo Firenzuola (1493 –1543) (la tradusiòun la vîn publichêda int al 1863 dôp la só môrt), al drōva "prescia" in cól pasâg ché: «[…]con un maligno riso salutandoci, un di loro ci disse: E dove sete voi avviati con tanta prescia, or che egli è di notte?»

Pchêr
Pchêr: "beccaio, macellaio", dal latèin medioevêl "beccarius" che sèmbra ch' al deşvègna da la parôla gâl/cēltica "bac" mō la sèmbra pió aşvèin al tedèsch "bicke": pûnta. Da "bike" a deşvîn ânca al nòm dal bèch: "becco" 'd j uşē e tóti 'l parôli che deşvînen da bèch.
Da la parôla latèina a deşvîn ânca al nòm in italiân dal mas'c ed la chêvra "becco" (al noster bréch) e al "beccaio" l'ēra al còl ch' al masêva e al vindîva la chêrna dal bréch ch' l'ēra l'ónica chêrna ch'la gnîva druvêda int al medioēv.
A ghé dal parôli cun l'istès significhêt in francèiş: "boucher"e int l'antigh spagnōl: "buchin".
Dal vocabolari francèiş: "Ortolang": «Bouchèr: À rapprocher du lat. médiév. *buccarius (buchariorium en 990 dans Nierm., s.v. bocharius), cf. l'ital. beccàio « boucher » dér. de bécco «bouc ».

Quistêr
Quistêr: "acquistare (diritti, meriti), migliorare"; dal latèin "acquīrĕre" da l'uniòun ed "ad" e "quirere": "cercare, cercare di avere", da l' infinît presèint 'd "acquīro: acquīris, acquisivi, acquisitum, acquīrĕre": "acquistare in aggiunta, accrescere, procurarsi, guadagnare, arricchirsi".

Rèchia
Rèchia da rechiêr: "requiare, trovare riposo"; dal latèin "requies".
 Pianigiani ‘l dîş: «composto dalla particella "re"in senso di frequentativo e quindi intensivo e "quies": quiete, riposo».
Int al Vocabolâri 'd la Crósca dal 1729 a gh’è scrét: «Requiare: posare, rifinare, quietare, aver requie. Latino: quiescere. Greco: παύεσθαι».
Cevolani int al "Vocabolario etimologoco del dialetto modenese" al scrév: «la parola "requie" è stata per secoli nella bocca del popolo attraverso la preghiera "Requiem aeternam". In latino esistevano le parole "requies" e "quies", ed è curioso notare come l'italiano abbia fatto riferimento alla seconda (quiete) ed il dialetto alla prima».

Réfa
Réfa: "riffa", loteréia privêda cun in prèmi un quèl  ed valōr; réfa al deşvîn dal spagnōl "rifa" che vōl dîr loteréia mó in cla léngua a vōl dîr ânca prepotèinsa.

Vocabolâri

Secònda pêrt