|
Ludovico Ariosto |
|
Ritrât fât da Tiziano Vecellio |
|
Dō pâgin ed l' Orlando Furioso |
|
Stâtva ind i giardèin a Rèz |
|
Quî ed la faméja Ariosto în uriginâri ed Castèl Riosto ind al bulgnèiş andê a stêr a Frèra dóve a 's mèten insèm a j Este e cun lōr a fân i sôld. Int al znêr dal 1472 al pêder dal Poēta, Nicolò (1433 - 1500), al ricêv da Ercole I d'Este l' incâregh dal cmând ed la sitadèla ed Rèz, dóve ind al 1473 al cngòs e al spōşa Daria Malaguzzi Valeri (1453 - 1521 cîrca) che l' 8 ed setèmber dal 1474 la mèt al mònd Ludovico, al prém ed dêş fiō. Ind al 1481 tóta la faméja la se spôsta a Ruvîgh, dóve Nicolò, mandê là dal Dóca d'Este, al gh' à l'incâregh ed cmandêr al destacamèint. Ind al 1484, dōp al scòpi ed la guèra tra Frèra e Venèsia, la faméja la tōrna per un pô ed tèimp a Rèz pó la tōrna incòra a Frèra, ind i spustamèint a vînen pêrs quêşi tót i bèin ed faméja. Ind al 1489 a Nicolò a 'gh vîn dê al capitanê ed Mòdna in dóve al se spôsta incòra cun tóta la faméja e ché l' armâgn fîn al 1492 e dóve a nâs 'n êter fiōl: Alessandro. Ludovico a Mòdna al ghe stà pôch, al pêder a 'gh fa tōr dal lesiòun di prinsépi ed la léngua da un mèister ed gramâtica stimê. Al Poēta, turnê a Frèra fōrsi da i sō sío, al cumîncia, cucê dal pêder e cûntra la só volontê, i stódi ed lèg per tōr só 'na carêra ed funsionâri e aministadōr dal patrimòni ed faméja. A la fîn dal 1489 al rişûlta inscrét per sînch ân a l'Universitê ed Frèra dóve al ciâpa al tétol ed jurisperitus (perît in lèg). Mó intânt al tōş pêrta a la véta ed la cōrt 'd Ercole I, dóve al cgnòs di famōş leterê e umanésta cme Ercole Strozzi (1473 - 1508) e Pietro Bembo (1470 - 1547) e dimòndi êter. Al fa trêga cun 'na cumpagnìa ed teâter, vrûda dal dóca Ercole, e ind al 1493 al scrév la Tragedia di Tisbe. Al manuscrét de sté cumèdia, che ind al XVIII sècol l'êra incòra in mân ed j erêd ed l'Ariôst, l'é stê pêrs e an n'é mâi rivê fîn a nuêter. Al pêder a 'gh dà al permès ed pasêr da i stódi ed lèg a i stódi umanéstich e al cumîncia a studiêr leteratûra latèina, al s' impègna ânca in 'na produsiòun poètica sìa in latèin: lérichi d' amōr, lérichi malinconichi e sentimentêli, pigrâmla cme: De laudibus Sophiae ad Herculem Ferrariae ducem primum, Epithalamium; sìa in popolêr: Rime , publichêdi ind al 1546 dôp la só môrt. Mèinter al mócia prâtica ind la poşéia, al và al servési dal dóca Ercole da dóv' al cumîncia la carêra ed curtzân ch' al ghe srà lighê per tóta la véta Cun la môrt dal pêder, int al 1500, a finésen j ân ed la giovetó e a cumîncen j ân dal responsabilitê prâtichi e aministratîvi ed la faméja. Al pêder al lêsa a ló ch' l' é al fiōl pió grând, in pió ed 'na bróta situasiòun conômica, ânca la prutesiòun dal sînch surèli e di quâter fradê, trî în minōr e al grând, Gabriele, l'é paralétich (l'armâgn sêgh tóta la véta). Per fêr cûntra al necesitê ed la faméja, l'é ublighê, per quéndi, a tōr i pió divêrs incâregh póblichi e privê. Tr' al 1502 e al 1503 l'utîn al capitanêt ed Canòsa e ché al scrév la lérica in latèin De diversis amoribus, ind al 1503 al mócia un fiōl, Giovanbattista, cun 'na dòna ed servési ed nòm Maréia. Ind l'istès ân al ciâpa servési dal cardinêl Ippolito d' Este, fiōl 'd Ercole I e fradèl dal dóca Alfonso, al cardinêl l'é un òm mîser, tirê e indiferèint a la cultûra e a la poeşéia; Ludovico al fà divêrs lavôr mêl luntêra perché êren: fadigōş, mêl paghê e nujōş cme: dêr 'na mân al sgnōr a cavêrs zò, tgnîr adrê al facèndi aministratîvi, fêr al funsiòun ed ricevimèint e rapreşentânsa, purtêr a bòun fîn al delichêdi e pericolōşi misiòun polétichi e diplomâtichi, in tóti al manēri di lavōr ch' an piaşîven mìa. Int al 1504 al scrév l’Obizzeide (mìa finîda), còst l'é l' avîş ed la vòja dal poēta de scréver 'n' ôpra ch' la cûnta di fât eròich, sèinsa bandunêr sìa l'ativitê dal teâter: al scrév al comèdi La Cassariae, I Suppositi, sìa l'ativitê lérica (al preferés al poeséi in popolêr a còli in latèin). Tr ' al 1507 e al 1515 l'é despès ublighê a fêr di viâş a cavâl pr' andêr a Urbino, a Venèsia, a Firèinsa, a Bològna, a Mòdna, a Mântva e a Ròma. Ind al 1509 al mócia, da Olimpia Sassomarino 'na dòna ed bâsi cundisiòun, al secònd fiōl bastêrd, Virginio, ânca ló l'armâgn cun só pêder per tóta la véta. Sèimper int al 1509 al và a drê al cardinêl ind la guèra cûntra Venèsia. Ind al 1510 al và a Ròma pr' avèir, dal pêpa Giulio II (1443 - 1513), la dişdèta ed la scomónica dêda al cardinêl, mó ché al vîn minacê 'd èser butê a i pès. Ind al mèinter tr' al 1503 e al 1512 al scrév bòuna pêrt ed l' Orlando Furioso Ind al 1513, cun al fât che Leone X (1475 - 1521) al ciâpa al pôst ed Giulio II, l'Ariôst al spêra, cun la prutesiòun dal pêpa, ed tōres vìa da j incâregh al servési ed j Este, mó al sō sperânsi a vînen delûşi. In cl'ân lé al tōrna a Firèinsa, dóve al fà la dichiarasiòun d'amōr a la dòna ed la só véta, Alessandra Benucci, 'na dòna fiurintèina spuşêda cun al frarèiş Tito Strozzi. Quând Alessandra Benucci l'armâgn vèdva la và a stêr Frèra, mó l'Ariôst, pr' an pêrder mìa ló al stipèndi ed la cēşa e lê l'ereditê dal marî, al la spōşa in grând secrêt sōl ind al 1528, sibèin al marî l' êra bèlo môrt dal 1515. Ind al 1516 a vîn fōra la préma edisiòun ed l' OrlandoFurioso, dedichêda al cardinêl Ippolito d'Este, ch' an la stéma gnân. Ind al 1517 l' Ariôst al vōl mìa andêr cun al cardinêl Ippolito in Ungheria ind la sitê 'd Agria dóve l'êra dvintê vèschev e al pâsa al servési dal dóca Alfonso. Tr' al 1517 e al 1520 al scrév trèi Satire e la cumèdia Il Negromante, mèinter al léma e 'l jósta l’Orlando furioso, ch' al vîn publichê in 'na secònda edisiòun int al 1521. Ind al 1522, sèinsa pió al stipèndi da curtzân, l'é ublighê, ânca se mêl luntēra, a tōres l' impègn, ch' al gh' à dê al dóca Alfonso e şluntanêres per trî ân da Frèra pr' avèir al difécil incâregh ed cumisâri ed la regiòun salvâdga e pîna ed muntâgni 'd la Garfagnâna, e in sté peréiod a s' asrfân al j êtri quâter Satire. Ind al 1525 l'Ariôst al dà al dimisiòun da cumisâri e al tōrna per sèimper a Frèra dóve al Dóca a 'gh dà divêrsi cârichi aministratîvi mó ânch ed j incâregh pió adât a ló, tra l'êter al vîn ciamê a fêr pêrta dal Maestrato dei Savi e al vîn numinê diretōr di spetâcol ed la cōrt. Cun un rôgit dal 30 ed zògn dal 1526 dal nudêr Ercole Pistoia al cûmpra da Bartolomeo Cavalieri la cà ind la Cuntrêda dal Mirasōl, a i prém de zêr dal 1528 al cûmpra la tèra drêda a la cà per fêregh un giardèin. Dôp avèirla fâta sistemêr cm' ech parîva ló al dé ed Sân Michêl dal 1529 a'gh và stêr ed cà. Al tōrna a scréver in vêrs la Cassaria e I Suppositi, al tōrna a tōr in mân Il Negromante e int al 1528 al scrév 'na cumèdia nōva: la Lena. Ind al 1528 l'é a Mòdna cun al Dóca per cumpagnêr l'imperadōr Carlo V (1500 - 1558) ed pasâg ind al Stêt estèins Ind al 1531, dōp èser stê a Firèinsa, a Abano e a Venèsia, al marchèis ed Vasto, Alfonso d' Avalos, al 's incûtra cun Ludovico a Curèz: al marchèiş a dòuna al poēta, cme prōva ed sincēra stéma, 'na pensiòun anvêla ed sèint duchêt d' ôr da tōr cun 'na râta ôgni sê mèiş da j incâs ed la dugâna e dal dâsi ed Casteleòun, ind al cremunèiş, teritôri ed só proprietê. Ind al 1532 al dirég al rèciti ed 'na cumpagìa padvâna mandêda a Frèra dal Ruzzante (Angelo Beolco 1496 - 1542) Al 6 ed lój 1533, malê d' infiamasiòun dal budèl céch, al mōr ind la caslèina, a ló tânt chêra, in cuntrêda Mirasōl tra l'afèt 'd Alessandra Benucci, dal fiōl Virginio e dal Fradèl Gabriele. Ind al 1801 la tòmba ed Ludovico Ariosto, pr' al vrèir dal generêl francèiş François de Miollis (1759 - 1828), la vîn spustêda da la cēşa scunsacrêda ed Sân Benedèt in Frèra ind la Bibliotêca Comunêla Ariostea, ch' l' é ind al Palâs Paradîş, cà dal mél e-terşèint ed j Estèins.
Al j ôpri pió impurtânti:
I "Carmina" în 67 lériche in latèin scréti fr' al 1494 e al 1503 e publichêdi dôp la só môrt ind al 1546.
Al "Rime" în 58 lérichi (quarât' ûn sunèt, dodéş inserenêdi e sînch cansòun) in italiân scréti fr' al 1493 e al 1525 e publichêdi dôp la só môrt ind al 1546.
"La Cassaria" 'na cumèdia scréta préma in prôşa e preşentêda a Frèra al 5 ed mêrs 1508, turnêda a tōr in mân e turnêda a scréver l'é stêda preşentêda ed nōv al 19 ed fervêr dal 1531 sèimper a Frèra
"I Suppositi" 'na cumèdia scréta in prôşa e preşentêda a Frèra al 6 ed fervêr dal 1509 e a Ròma, davânti al pêpa Leone X, al 6 ed mêrs dal 1519; turnêda a scréver tr' al 1529 e al 1531
"Il Negromante" 'na cumèdia cumincêda ind al 1509 e finîda ind al 1520, a richièsta ed Leone X, che però an l'à mìa fâta recitêr. Turnêda a tōr in mân, l' é stêda mésa in sēna a Frèra ind al caranvêl dal 1528.
"La Lena" 'na cumèdia recitêda la préma vôlta a Frèra, ind al caranvêl dal 1529, turnêda a dêr ind al 1532 cun la zûnta ed dō sēni e un nōv prôlegh.
"Gli Studenti" cumèdia mìa finîda, al l'à finîda al fradèl Gabriele e dal fiōl Virginio mó publichêda cun al tétol ''Scolastica''
''Satire'' (lètri scréti in tersèini) în sèt, în stêdi scréti fr' al 1517 e al 1525, mó publichêdi de sfrûş dôp la só môrt, ind al zògn dal 1534 a Frèra:
La Satira prima, l'é indrisêda al fradèl Alessandro e a Ludovico da Bagno, segretâri dal cardinêl Ippolito d' Este. La Satira seconda, l'é indrisêda al fradèl Galasso, scréta a la fîn dal 1517, préma 'd un viâş a Ròma. La Satira terza, scréta ind al mâg dal 1518, l'é indrisêda al cuşèin Annibale Malaguzzi La Satira quarta, scréta ind al 1523 l'é dedichêda a só cuşèin Sigismondo Malaguzzi La Satira quinta, a 's pèinsa scréta tr' al 1519 e al 1521, l'é indrisêda incòra a Annibale Malaguzzi La Satira sesta, scréta ind al 1524-25 l'é indrisêda a Pietro Bembo La Satira settima, indrisêda a Bonaventura Pistolfo, segretâri dal dóca Alfonso d'Este, l'é stêda scréta quând l'êra in Garfagnana ind la premavèira dal 1524.
L’''Erbolato'' l'é 'na sôrta ed recìta 'd un ch' al pêrla da per ló in prôşa, publichêda dôp la só môrt a Venèsia int al 1545. Scréta fōrsi dôp al 1524 o adiritûra dôp al 1530. In tóti al manēri l'é òna dal j ûltmi ôpri ed Ludovico Ariosto.
''Orlando Furioso'' poēma di cavalēr ambientê sòta al gvêren di Franchi cun l'imperadōr Carlo Magno. L'intêra vicènda la sucêd ind l'800. Tōta la stôria la gîra d' atōrna a dû personâg: Orlando anvōd ed l'imperadōr e ânca al pió valorōş paladèin ch' al dvèinta mât per Angelica pricipèsa dal Catai rivêda cun tōt i sō incantèişem per fêr inamurêr e ingeluşîr i cristiân e acsé da tgnîri luntân da la guèra cûntra i Mori 'd Africa e de Spagna. |
|
Òna dal Rémi
Amor, io non potrei (Rime - Madrigali, III) |
|
Òna dal j Inserenêdi
Quel foco, ch'io pensai che fuss'estinto (Rime - Madrigali) |