L' Işolê 'd S.Rôch

 

Pôrdegh ed la Trinitê

(1950)

Al palâs ed l' Işolê  'd S.Rôch

(1954)

L'antîga cēşa 'd S.Rôch

A 's trâta 'd un işolê cambiê dal tót int al 1950 cun còl ch'l'é 'l stâbil dal dé 'd incō.

In urégin l'ēra un işolê tirê só int al medioēv cme vîn testimuniê da la preşèinsa 'd la cēşa  Sàn Matèo pó S. Rôch fîn da l' XI-XII sècol.

L'işolê al dēv la só impurtânsa 'l fât ch' al dêva in sém a la piâsa davânti la cēşa ed Sàn Jâcmen (butēda zó int l 1919  insèm a l'işolê Tacoli, per fêr pôst al palâs ed la Bânca 'd Itâlia dal dé 'd incō) e  l'ēra davânti la Sitadèla, a gh'îva dê valōr ânca la costrusiòun dal pôrdegh ed la Trinitê cumincêda int al XVI sècol per la pêrta a matèina e  la costrusiòun  per la pêrta a nôt a i prém dal XIX sècol.

Dôp che j èint religiōş în stê scanşlê e i stâbil religiōş sarê l'işolê al vîn més int al P.R.G ed l'inzgnēr Getulio Artoni dal 1940 cme óna dal zôni destinêdi a èser butêdi zò e turnêdi a tirês só, fât ch'al sucēd int al 1953/54 còst l'à scanşlê 'n pcòun impurtânt ed la sitê medioevêla.

In epoca rumâna l'işolê l'ēra 'na pêrt dèinter al "castrum" e 'na pêrta fōra.

Mèint'r a's fêva i lavōr ed costrusiòun dal condoméni dal dé 'd incō a 's é catê di rèst antîgh impurtânt, tra quisché:

- un pcòun de strêda fât ed giaròun a quâter mēter sòta al livèl ed la strêda in vìa S. Rôch;

- un pavimèint rumân a moşâich ed divêrs culōr dal II sècol d.C a trî mēter e mèz sòta 'l livèl ed la strêda;

- un pavimèint rumân a moşâich cun disègn geomètrich ed divêrs culōr dal III sècol d.C. a quâter mēter e mèz sòta al livèl ed la strêda

- 'na tòmba fâta in quadrē cun schēlter ed 'na ragasōla dal II o IV sècol d.C. mésa in sém a 'n pavimèint a moşâich a quâter mēter e mèz sòta al livèl ed la strêda

- un pavimèint in matunèli eşagonêli, a teriângol e a ròmb dal II sècol d.C. a quâter mēter e mèz sòta al livèl ed la strêda

Tót i rèst catê a 's dîşen che lé, ânch ind i tèimp indrē, a gh'ēra 'na zôna impurtânt ed la sitê, la srà óna dal prémi a èsere bandunêda cun al j invasiòun di bârber.

Int al Medioēv

Dôp che 'na pêrta ed la Rèz rumâna l'é stêda bandunêda, int al prém medioēv a 's vèd  che la gînta la và stêr préma int al zôni in dó gh'ēra bèle 'd l'êtra gînta dèinter al "castrum", a partîr da la pêrta pió centrêla (a gh'é da pinsêr al cuntōren dal "castrum" dal vèschev) pó per şlarghêres int al zôni pió d'ed fōra. Tra còsti la zôna in dóv' adèsa a gh'é l'işolê nōv, zôna che in l'urégin l'ēra divîşa in trî işolê separê da di viasō e che int XV sècol a gnirân scanşlê.

In dóv' adèsa a gh'é la pêrta centrêla 'd l'işolê int l'XI sècol a gh'ēra la cēşa ed Sàn Matèo cun 'na parèida lòungh a vía S.Rôch e cun la facêda ch' la dêva int 'na piasèta cumpâgn a tóti 'l j êtri cēşi dal tèimp (cme davânti S.Agustèin e a S.Stēven dal dé 'd incō). Da cla piasèta a partîva ûn di viasō che dividîven l'işolê.

Int la pêrt a dréta ed l'işolê 'd incō a gh'ēra uratôri ed Sànt Onôfri ch' an sà mìa quând l' stê tirê só. Cun la costrusiòu dal mûri dintōr'n a la sitê int al XI-XII sècol a vîn disgnê la sitê cme l'é adèsa.

La pêrta pió impurtânt ed la zôna l'ēra còla ed la piâsa Cavour dal dé 'd incō che alōra l'ēra ciamêda "platea S.ti Jacobì de Cevitate" per d'êd lé a pasêva ânca "via per quam itur versus portam S.ti Nazari" óna dal pôrti ed la Sitê dal Medioēv, mèinter al j êtri véi che dividîven l'işolê ēren viasō stréch e a bésa bôga e cun dal cà mudèsti. Per tót al Medioēv l' elemèint impurtânt ed l'işolê l'é stêda la cēşa ed Sàn Matèo, pó pasêda sòta al cunvèint ed Sàn Prôsper fōra dal mûri, al cà coleghêdi a la cēşa ēren druvêdi cme cà per l' abê e i frê dal cunvèint in chêş ed perécol o guèri che cunsiliêven ed bandunêr al cunvèint fōra dal mûri dal Duşèint.

 

Int al XIV-XV sècol

Al peréiod che gh'é tr' al XIV e al XV sècol l'é 'l munèint in dó l'işolê al ciâpa l'aspèt 'd incō, in dó vînen scanşlê ânch i viasō che 'l dividîven in trèi pêrti.

L'ûltem a sparîr l'é stê 'l viasōl ciamê "vicolo tra S.Matteo e S.Onofrio", ch'al cumbîna cun al şlòungh ed vía  Campanini dal dé 'd incō, che, alōra, è stê pruibî al pasâg, sarê cun un cancèl e dê in afét a 'n privê. A vîn sgnê i cunfîn ed l'işolê in cla manēra ché: da vía S.Rôch (int al 1530 a S.Matèo a vîn unî la cumpagnía ed S. Rôch), vía S.Rôch l'ēra ciamêda ânca "contrada della Trinità" per la preşèinsa dal 1576 dal colèg ed al Trinitê int l'ângol cun la piâsa Cavour dal dé d' incō; dal viasōl ed S. Egédio (S.Zilio) ch'al cumbîna cun al şlòungh ed vía Munsermòun vêrs al teâter Ariôst ch'al ciapêva al nòm da cla cēşa in dó adès a gh'é al pôrdegh dòpi int l'ângol; da la piâsa ed Sàn Jâchem cun al cunfîn sgnê dal pôrdegh ed la Trinitê tirê só int al 1542, e dal "plazale castri" o " plazale castri civitate regii" ( piâsa ed la Vitôria 'd incō) ciamêda acsé per la preşèinsa ed la Sitadèla.

Elemèint impurtânt armâgn la cēşâ ed S.Matèo che, int al 1497 la vîn restarvêda p'r al vrèir ed Filippo Zoboli (1415 - 1497) abê ed S. Prôsper e Vèschev ed Comacchio.

L'é int al 1533 che un gróp ed devôt, per arcurdêr la fîn ed 'n pidemía al 13 'd agòst (fèsta 'd S.Rôch) al fònda la cumpugnía "Battuti di S.Rocco", cun còst utînen in afét la cēşa ed S. Matèo e S.Rôch cun cól fât ché  vîn dê per sèimper  al nòm a la strêda ch' l'ēra incòra a bésa bôga e in soquânt pûnt stréca tânt che, int i documèint, la vín arcurdêda cme viasōl.

Êter elemèint impurtânt l'é cól uratôri antîgh arcurdê incòra int al XV sècol cme "cappellettam sive oratorium S.Onofri" in dóv' int al 1536, per mêrit ed  trî sitadèin:  Bartolomeo Lamberti e Nicolò Mangioni, prēt, e Pietro Stefanoni, fachîn dal gabèli a vîn fundê un uspési per dêr alôg  ai mişerâbil ed tóti 'l j etê che girundlêven per la sitê. Int al 1704 al senēt ed Rèz la pó cambiê la costitusiòun a favōr dal ragâsi ôrf'ni e póti ciamê "Zitelle della SS. Trinità". Int al 1586 l'uratôri al vîn şlunghê e alvê.

A gh'é 'd arcurdêr che a l'ardôs ed l'işolê, da la pêrt dal pôrdegh ed la Trinitê, a gh'ēra, fîn almânch  al XVI sècol (fōrsi sarê propia per la costrusiòun dal pôrdegh),  ûn di canêl ed la rēda 'd acva 'd la sitê, canêl pôch impurtânt perché  pó l'andêva dèinter e al 's e-sparpagnêva int j ôrt e i trèin 'd la sitadèla.

 

Int al XVII – XVIII sècol

Int i documèint dal Sesèint, al dō piâsi dal dé 'd incō (Cavour e Vittoria) davanti a la sitadèla, ēren 'na piâsa sōl e ciamêda Piâsa 'd Êrem (ciameda acsé da la gînta comûna fîn al 1950/60) perché lé a gnîven fâti al manôvri dal trópi dal Dóca.

Int al 1696 ind al dō piâsi a ghé stê spustê al marchê dal bèsti però l'é stê spustê  quêşi subét p'r i reclâm di prēt ed S.Francèsch e S. Jâchem.

Int al 1670 per vrèir ed la duchèsa pruvişôria Laura Martinozzi (1639-1687) è stê istituî 'l ghèt ed j ebrèi cun dèinter al viasōl ed S. Egédio. A la fîn ed vía S.Roch è ste fât ûn di purtòun 'd ingrès dal ghèt, int i documèin dal tèimp la vía l'é ciamêda ânca vía Purtòun ed S.Rôch.

Di dû stâbil religiōş la cēşa ed S.Rôch la vîn şlunghêda vêrs al pôrdegh ch'la ghîva davânti e int al 1761 l'é stêda arnuvêda dal tót cun un progèt ed l'architèt Andrea Tarabusi (1700-1776).

L'uspési  'd la Trinitê, ch'al dêva in séma piâsa Cavòur cun l'uratôri int l'ângol cun vía S.Rôch,  l'ēra mìa int l' "Estimo delle case di Reggio" dal 1769. Sèimper in cól peréiod al Cmûn al dà in afét un lochêl, int i pôrdech ed la Trinitê, a ûn ciamê Massa Domenico per fêregh 'na butèiga  da cafè. Int al "Denunce del catasto estense" al uspési l'é incòra ed la "Generale Congregazione delle Opere Pie". Coleghê al l' uspési  a gh'é 'l "Pio Luogo dei Bastardini" (Denunce Catasto Estense dal 1786-87).

Per còl che riguêrda l'uratôri ed la Trinitê, a la metê dal XVIII sècol a gh'é stê més dèinter 'na figûra 'd la Madòna ed la Nèiva dimòndi venerêda che préma l'ēra sòta 'n pôrdegh l'é aşvèin bèle dal 1196.

 

Int al XIX sècol

Int al 1811 int l'işole S.Roch al "Pio Luogo Dei Bastardini" al vîn unî al "Pio Luogo degli Infermi" mèinter int al 1819 l' uspési ed la Trinitê al vîn dê al "Monache Figlie di Gesù" cun al 2 cme nómer dal viasōl S.Rôch (da la "Nuova Numerazione delle case di Reggio"  dal 1821),  subét préma ed la cēşa e 'd la canônica 'd S.Rôch. La canônica però l'ēra stêda vindûda bèle a la fîn dal XVIII sècol, difâti int la "Nuova Numerazione della case di Reggio" dal 1821, l'é nutêda cme proprietê de Strani Francesco cun al 4 cme nómer ed cà dal "vicolo a S.Rocco".

Al 1814 l'é l'ân in dó a vîn dê al nòm al strêdi sitadèini, a vînen cunfermêdi "via di S.Rocco"  e "vicolo di S.Egidio".

Dal la cēşa ed S.Roch a via Munşermòun a gh' ēra i lochêl ed la cumpagnía ed S.Rôch, che 'na vôlta scanşlê la cunpagnía,  a vînen vindû, 'na pêrta a i fradē Mantovani e 'na pêrta a Levi Leone cun i nómer  6 e 8 dal "vicolo a S.Rocco".

Al fât pió impurtânt per l'işolê l'é la costrusiòun int la pêrta a nôt dal şlòungh dal pôrdegh ed la Trinitê, cun un progèt ed Domenico Marchelli (1763-1832), fâta int al 1818, cun còst a vîn unî l'antîgh cèinter ed la sitê (piâsa dal Mûnt) cun al nōv impiânt teatrêl ed la Sitadèla tirê só tr' al 1740 e al 1741 (còl che incō l'é 'l teâter Ariôst).

Mó al vicèndi ed la zôna a câmbien a la şvêlta, a metê dal XIX sècol difâti cumîncia la spianêda dal mûri 'd la Sitadèla e, int al cōrs ed l'istès sècol, i palâs ch'ēren dèinter: la cēşa ed S.Naşâri e al palâs Duchêl. Cun la sistemasiòun a giardèin, in dó gh'ēra la Sitadèla, a vîn şlarghê la piâsa davânti ai pôrdegh ed la Trinitê, piasa che int al 1875, int la pêtra a matèina, égh vîd al nòm ed Cavour mèinter per la pêrta a nôt la vîn unîda al Cōrs Cairoli l'é aşvèin. Al viasōl S. Egidio int 1768, dôp ch'é stê sarê e pó butê zò la cēşa, al gnirà unî a vía Munşermòun l'é 'd frûnt, ânca i stâbil  religiōş ed l'işolê în destinê, pôch a la vōlta, al deperimèint.

La cēşa 'd S.Matèo e S.Rôch la vîn sarêda int al 1807 dôp ch'é stê scanşlê per sèimper la cumpagnía che gh'ēra 'd cà. La cēşa la tōrna èser avêrta int al 1814 perché l'é 'gh vîn purtê la parôchia 'd S.Bertlamè destinêda a èser butêda zò.

Int al 1842 la parôchia la vîn spustêda in S.Francèsch e la cēşa 'd S.Rôch la vîn sarêda per sèimper.

Int al 1909 int al stâbil coleghê a la cēşa 'gh vîn spustê al seminâri. Ânca l'antîgh uratôri ed S.Egédio o 'd la SS. Trinitê int al 1864 l'é sarê per sèimper e int al só pôst a vînen fâti trèi butèighi.

Cm'é stê dét, purtrôp l'antîgh işolê S.Rôch al vîn cumprê int al 1950 da 'n' agenséia per la cûmpra e la vèndita 'd cà ch'la bóta zò tót i stâbil ed l'işolê ânca la cēşa 'd S.Rôch e tót i pôrdegh ed la Trinitê, per tirêr só, int al pôst, al palâs dal dé 'd incō cun un progèt ed l'architèt milanèiş Vietti.

A gh'é da dîr che êtra gînta l'îva pinsê 'd mèter mân a l'işole, tra quisché ânca al pitōr Antonio Fontanesi  (1818-1882) che int al 1847 l'îva presentê un progèt 'd arnōv di lochêl in sém a i pôrdegh ed la Trinitê: la só intensiòun l'ēra còla 'd paghêr tóti 'l spèişi di lavōr per pó druvêri cme cà e stódi per quarant'ân, dôp ed còst i lochêl a sré turnê int al mân dal Cmûn. Al Podestê 'd alōra  l'à rifiutê l'ofêrta, a sèmbra che Funtanèiş a 's in sìa ufèiş tânt da lasêr Rèz p'r andêr a stêr a Turèin.

Ânca al cavalēr Giuseppe Menada (1858-1931), (séndech ed Rèz dal 1925 al 1926 e pó podestê dal 1926 al 1929) al gh'à 'vû 'l pinsēr ed la «sistemazione del porticato della Trinità e di San Rocco, che avrebbe fatto del quartiere di Piazza d’Armi un luogo degno di una grande città». Mó ló an gh'l'à mìa cavêda per mancâsa 'd fònd.

Però a gh'là cavêda a fêr sistemêr la zôna tra i Giardèin e piâsa 'd la Vitôria, l'à fât fêr al dō strêdi ed fiânch ai giardèin, vía Nobili e vía Allegri, l'à fât şguastêr la pésta per la cōrsa dal biciclèti (préma l'ēra 'na pésta per la cōrsa di cavâj), ch'l'ēra 'd fiânch al Municipêl per fêregh i Giardèin da dé 'd incō e l'à fât  fêr ânca «una completa recintura dei giardini onde sottrarli al vandalismo della gentaglia».

Grâsia a 'n cuntrât póblich-privê tr'al Cmûn ed Rèz, i cundômin proprietâri e 'n' imprèişa ed costrusiòun int al 2010 în cumincê i lavōr per l' arnōv ed l'işolê che riguêrden la galeréia Cavour e i pôrdegh che circònden al grôs e-stâbil. Al restâver al fà pêrta dal "Programma di riqualificazione urbana (Pru)" dal cèinter stôrich. I lavôr riguêrden l'arnōv ed tōt l'işolê, la pavimentasiòun e l'inluminasiòun, al restâver dal facêdi, l'arnōv e 'l rinfôrs ed la quaciadûra 'd la galeréia.