L' Êrch ed vía dal Fòl

L' Êrch ed vía dal Fòl

Napoleòun rè

'd Itâlia

(Quêder 'd Andrea Appiani )(1805)

La vía Emélia int al 1946 circa

L' Êrch ed vía dal Fòl, al vîşiti  'd Napoleòun e al drisamèint ed  vía Emélia Sàn Pēder.

 

L' Êrch ed vía dal Fòl

'Na mócia 'd gînta la crèd che la costrusiòun ed l' Êrch ed vía dal Fòl la sia stêda fâta per festegêr la vgnûda a Rèz ed Napoleòun al 26 'd zógn dal 1805, pôch dé dôp l'incurunasiòun a rè 'd Itâlia int al Dôm ed Milân a ôvra dal pêpa Pio VII.

Al prugèt uriginâri 'd l' Êrch al 's arfà a l'ân 1797 e l'é ôvra 'd l'architèt Domenico Marchelli (1763 - 1832); cme 's lêş int al chêrti 'd l'època, la costrusiòun la fêva pêrt dal "Progetto di riduzione pel lato destro dell’ingresso di Porta San Pietro", a 's tratêva ed 'n arnōv fât sèimper da l'architèt Marchelli.

Difâti al monumèint al fêva pêrt dal şlargamèint ed la vía Emélia che 'gh andêva adrē al şventramèint di pôrdegh: da Pôrta Sàn Pēder a vía Samarôt e al cunvèint ed Sàn Tmêş, a l'altèsa 'd còla che incō l'é vía Ròma.

Int al fruntêl ed l' êrch a gh'é la scréta uriginêla in latèin, fâta da l'abê Gaetano Fantuzzi e dèinter fà môstra la dâta MDC-CXCVII (1797). A 's vèden anca, cme mutîv 'd adôb, dō ghirlândi 'd lâver e 'na trèsa al cèinter, in pió a i dû belésim ânzej ed fiânch a la cûrva dal vôlt.

La tradusiòun ed la scréta in italiân l'é còsta:

 

Nel tempo in cui Napoleone rendea celebre l'Emilia

i cittadini ad ornamento della loro città e a giovamento degli operai

Usando del pubblico denaro

Questo quartiere brutto per casette cadenti

Costrutti in lungo ordine edifizi abbelirono

Con l'approvazione del Re stesso

Più maggiori cose

Per la grandezza della città e per comodo della popolazione

avendo in animo di prontamente compiere

Anno 1797

 

Cme bèle dét l'êrch an n'ēra mìa al prugèt uriginêl per festegêr la vgnûda ed Napoleoun int al 1805

Prubabilmèint, dal vitôri 'd l'êşercit ed Napoleòun ed la fîn dal XVIII sècol, a n'in pêrlen, in môd pió o mēno şmachê, i mutîv a rilēv int i spîgh ed l'erchivôlt in dóve 's pôlen vèder i dû ânzej che tîn'n in mân ûn, (còl ed mansèina), un râm 'd ulîv, e, cl'êter (còl ed dréta), un bastòun (ciamê "caduceo" in italiân) cun al j êli e dû serpèint arvujê intōren, al bastòun, acsé bardê, l'é al sègn ed la pêş.

 

Al vîşiti ed Napoleòun a Rèz

La préma vgnûda a Rèz dal generêl Napoleòun l'é sucèsa al 13 otòber 1796.

Napoleòun l'é rivê in sitê vêrs mezdé e l'é stê ricevû in vía Emélia a l'Ânzel; l'à tôt alôg int al Palâs Trivelli e da la lôgia dal palâs l'à fât un discors cûrt al pôpol ch' al s'ēra mucê per  vèdrel, l'à incuragê i zōven a armêres per difènder la libertê che ló al ghîva regalê. In sègvit l'é muntê a cavâl cun soquânt di sō per vişitêr al mûri 'd la sitê. A trèi ōr dal dopmezdé l'é partî per Mòdna.

La secònda vişîtal'é sucèsa int al znêr dal 1797, cme prém cônsol, insèm a la mujēra Giuseppina Beauharnais

L'é 'd nōv a Rèz apûnt  al 26 'd zógn dal 1805, cla vôlta lé la culiĵnsa ed Napoleòun imperadōr e rè l'é stêda ed sicûr lusuôşa vést al cârghi ch' al gh'îva.

A la fîn dal só ingrès impunèint, dôp un prém sègn ed riguêr fōra da la sitê p'r al cunsègni dal cêvi, l'à tôt alôg incòra al Palâs Trivelli. Per dêregh 'n aculiĵnsa dègna Domenico Marchelli l'ēra stê incarichê ed fêr, davanti al palâs, un grandiōş machinâri 'd sēna, in lègn e stóch, secònd i góst ed l' època.

Difâti in cól peréiod, cme 's lēş int al léber: "Monumento della divozione e riconoscenza di Reggio a sua maestà l’imperatore e re Napoleone I" in sitê a 's impègnen j artésta miōr e fra i prugèt preşentê a vîn siēlt còl ed l'architèt Domenico Marchelli,che 'l pervedîva ed butêr zò dal cà a Pôrta Sàn Stēven, ed fêr, in un êtra pêrta 'd la sitê "[...] una magnifica mole con iscrizioni latine" e al drisamèint ed 'na gólia in Gêra. Al prugèt l'é piasû dimòdi Napoleòun, mó "giudiziosamente" an n'à mìa dê al permès ed fêrel perché al custêva trōp.

 

Al drisamèint ed vía Emélia Sàn Pēder

Int al 1796, sòta la Repóblica Cispadâna, la comunitê 'd Rèz l'îva més in pē 'na Cumisiòun ch' la tgnés a drē i lavōr póblich.

Int l'avrîl dal 1797, sòta la Repóblica  Cişalpèina, a Rèz a cumîncia a lavurêr la " Commissione di Lavori pubblici e Ornato", al só cûmpit l'ēra còl ed druvêr, int i lavōr póblich, al pió grôs nómer pusébil ed pôver 'd la sitê.  Cun l'istitusiòun de sté cumisiòun l' ativitê 'd l'edlésia la vîn mésa sòta al cuntròl dal Cmûn. Cla cumisiòun ché la pó preşentê la prupôsta ed drisêr dal strêdi e un regolamèint ch'al metîva dal règoli int la costrusiòun e cambiamèint di fabrichêt nōv e vèc.

P'r i fabrichêt nōv a gnîven fât di piân "per il miglioramento simmetrico dei fabbricati fronteggianti le strade e per l’esecuzione dei medesimi".

Óna dal j ôvri inviêdi dal Cmûn ed Rèz , per dêr da lavurêr a la mócia ed pôver e ótili a la dignitê e a la belèsa 'd la sitê, l'é stê al tâj di pôrdêgh a nôt ed la vía Emélia Sàn Pēder.

Fîn a cól mumèint lé la vía Emélia Sàn Pēder la gh'îva di pôrdeg da tóti 'l dō pêrt e un andamèint a besa bôga e in soquânt pès la dvintêva stréca.

I lavôr a pervedîven ed butêr zò i pôrdegh a nôt ed la vía Emélia da vía Ròma fín a la Pôrta 'd Sàn Pēder, e al spustamèint indrē e la mésa in fîla ed tóti 'l facêdi di palâs.

Al costrusiòun nōvi àn scanşlê per sèimper al j architetûri dal medioēv e dal rinasimèint che gh'ēren préma, e cambiêdi cun dal j architetûri giósti, ed costrusiòun şvèlti, dignitōşi e cunômichi.

Cun l'ucasiòun ed chî lavōr, a l'inési dal vía dal Fòl è stê més zò ânca l' êrch cun la dèdica a Napoleòun.

I lavōr ed la "fabbrica di San Pietro " în stê fât in dû pcòun. Al prém pcòun l'é cumincê int al 1797 p'r al trât tra la Pôrta Sàn Pēder e la cēşa ed Sàn Pēder. Al secònd pcòun l'é stê fât tr' al 1819 e al 1822 int al trât tra la cēşa ed Sàn Pēder e vía Ròma.

In sté ucasiòun al j ativitê di comerciant în stêdi spustêdi int pôrdegh ed frûnt.

Còl ch' l'à progetê tót chi lavōr ché l'é stê, cme dét, l'architèt 'd urégin lumbêrd Domenico Marchelli che dal 1797 l'ēra l'architèt uficêl ed la Comunitê 'd Rèz, che int j ân dōp al mèt la fîrma a dimòndi edifési pōblich e privê arşân.