La Lavurasiòun ‘d la sèida aRèz

Lavurasiòun di fulşē

Mâchina antîga

p’r arvujêr

i fîl ‘d sèida

Mâchina antîga per şvujêr i fulşē

Fîn al VI sècol la Cîna l'îva invêş l' Eurôpa con al sō sèidi che i rumân e i bişantèin a paghêve a pèiş d'ōr. La via ed la sèida la traversêva tóta l' Asia centrêla e atravêrs i dimòndi mediatōr l'arivêva in Europa. Per dimòndi tèimp a s'é pinsê che la sèida la fós fâta da j êlber, fîn a quând int al 555 dû frê (a rés'c ed la véta) àn purtê, int i mânegh di batsòun, soquânt ōv dal bèigh ed la sèida.

La lavurasiòun ed la sèida int la nôstra sitê, invēci, l'é cumincêda cun cla lètra ché:

 

« A Cristoforo Picinini Capitano della città di Reggio.

Essendo desideroso mastro Antonio setaiolo da Ferrara, citadino ferrarese, presente exhibitore, exercitare apreso da questa magnifica comunità el magistero et arte sua, et havendone noi per fide degna relatione testimonio de la sua vertu et sufficentia, ve lo raccomandiamo volentieri, come quella che desidera non meno el comodo et honore vostro chel proficto del dicto : et così ve pregamo lo vegliate ricevere graziosamente.

Et bene valete.

Ex Palatio Bellioris, die 2 augusti 1502 Lucrezia Estense De Borgia ».

 

Cm' a 's vèd l'é  'na lètra ed Lucrezia Borgia al Capitân dal dóca e, 'd cunseguèinsa al Colèg 'd j Ansiân ed Rèz, ch' l' invidêva la populasiòun a tōr luntēra al mèister Antonio da Zenua, sitadèin ferarèiş depoşitâri di secrēt e dal tètnichi "del mestiero della seda" e ch'al gh'îva vòja e che al vrîva fêr al só mistēr int la nôstra sitê.

La só bravitó la gnîva garantîda da Lucrèsia e la dmandêva ch'al gnés tôt "graziosamente" per rispèt ed lē, a benefési ed la comunitê e per gnîr incûntra a i deşidèri dal mèister.

Lucrezia Borgia (1480 - 1519) .

 

Fiōla bastêrda ‘d pêpa Alessando VI (nasû in Spâgna cun al nòm Roderic Llançol de Borja, la vrû cambiêr al só nòm in italiân cme Rodrigo Borgia) (1431 – 1503)

Al 2 ed fervêr dal 1502, da pôch mèiş spuşêda, dôp trî matrimòni, cun Alfonso d' Este, l'à fât al só l'ingrès a Ferêra cun 'na sfilêda de sgnōr e nôbil rumân, spagnōl e ferarèiş.

La gnîva da la cōrt rumâna e la lasêva là intrîgh mia cêr e vicèndi trâgichi; dôp avèir acetê un matrimòni polétich, che la metîva in 'na puşisiòun ed prém piân in 'na faméja putèinta, l'à sèimper  sfrutê i vantâg che a gh'é srén rivê da cla situasiòun.

Duchêda al lóso ed la Ròma di pêpa Lucrèsia la gh'îva dèinter ed lē al góst dal bèl. La só reputasiòun, cgnusûda da tót, la deşgnîva da cla só sensibilitê ch' la saîva trasfurmêr al lóso in delichêda elegânsa.

Ed sicûr l'îven capî ânca i crunésta dal tèimp ch'à vrû cuntêr int i particulêr cme l'êra vistîda la zóvna spōşa al só straordinâri ingrès a Ferêra:

 

" . . . Dita madama Lucrezia se partì per venire dintro di Ferrara vestita di una galante camora (vèsta) di damasco carmesino ( ròs vîv), tesuta di liste di brochato d’oro rizo e di sopra una sbernia (mantèl) di brochato d’oro sopra brochato richisimo, fodrata di armelini suso uno cavalo groso liardo cuberto di veluto carmesino ricamato a foglie di rovero. . ."

An gh'ēra gnân 'd avèir di dóbi 'd cla richièsta.

J Arşân àn capî ânca cme fósen impurtânt al prupôsti fât da 'na dòna cumpâgn e s' în şgagê a rispònder a la lustrésma e celentésma sgnōra, cun la dichiarasiòun 'd avèir tôt dimòndi luntēra al mèister Antonio, sia perchè desiderêven purtêr a Rèz l'êrt ed la sèida sia perchè vrîven fêr piaşèir a lē.

Cun còst a cumincêva un ligâm particulêr tra Lucrèsia e la nōstra sitê, che pió 'd 'na vôlta la gh'à dê alôg cun riguêrd int la sitadèla: int al 1504, quând l'é rivêda in vîşita uficêla, cumpagnêda dal vèc dóca Ercole e da un lusuōş sègvit er l'à prû turnêr a vèder al só arcmandê, mèister Antonio e amirêr i caplavōr ed la só êrt; int al 1505, quând l'é gnûda a mèter a 'l mònd un bêl mâs'c ed nòm Alessandro, in sègn ed fèsta a Rèz în stêdi averti al perşòun e liberê i perşunēr; int al 1508, quând a Ferêra a 's acanîva la pèsta e int al 1511, per la só ûltma permanèinsa.

Al d'ed là 'd ògni sempatía, j Arşân a s' în mai scurdê che per sp mêrit l'ēra nasûda a Rèz l'êrt ed la sèida, ch' l'é stêda, per quêşi trî sècol, 'na vōş dimòndi impurtânt int la cunuméia sitadèina. A tânta bòuna parôla an 's prîva mia dîr ed no: int l'istès 1502 a rîva a Rèz  al mèister Antonio da Gènva. Per nôstra furtûna, quând l'é rivê a Rèz cun la lètra ed preşentasiòun ed Lucrezia Borgia, al s'é dichiarê dişpôst a spustêres int la nôstra sitê cun la mujēra, per fêr e insgnêr la só êrt.

Al Cuséli arşân, tôt luntēra la richièsta, la més a spuşisiòun dal mèister al cundisiun miōri per fêr e cumincêr a prodór i tsût.

Al 7 agòst al capitân dal Pôpol ed Rèz l'infurmêva al sgnōr ed Ferêra che j Ansiân ēren 'd acôrdi in pîn cun la gnûda dal "drapiero" genvèiş.

Da cól mumèint al Gvêren ed la sitê l'à favurî in tót i môd cla ativitê ché cun al sarêr só in pôch tèimp tót al quistiòun uficêli ed giurisprudèinsa, cun al dêr 'na mân p'r an fêr mia paghêr i dâsi per còl ch'a riguêrda i traspôrt.

Mèister  Antonio, avû l'avtorişasiòun dal dóca Ercole I, al fa cun al Gvêren i pât per la só cundòta, cm' as lêzen int al privilèg dal 21 dicèmber dal 1502.

 

Al mèister Antonio l'îva imparê la só êrt e duchê la só sensibilitê prôpia in cla sitê che alōra l'ēra dimòndi famōşa per i sō tsû e l'ēra avêrta a tót al corèint che prîven purtêr dal nuvitê per dêr 'na mân a cl'êrt a gnîr fōra da j ûş ed l'antichitê. Difâti Gènva, cun i só pân 'd ôr e 'd sèida, cun i sō "damaschi" e i vló ed dimòndi culōr cun i disègn brilânt la savû fêr concorèinsa a i drâp venesiân (trôp lighê a mudê dal mònd orientêl), a quî fiurintèin, senèiş e a quî ed Lóca. Al stôfi genvèişi, in armunéia cun al môdi dal tèimp, int i culōr e int i disègn a fêven vèder un spîrit nōv, în dvintêdi acsé stimêdi in tót al mònd. Dòunca prôpia da dó 'l deşgnîva, al mèiste Antonio an n'ēra mia un finlandēr bast' ech sia.

Int al decrēt dal 21 dicèmber a dóca l'à permés a la comunitê arşâna ed tirê dèinter  l'êrt ed la sèida " . . . per il decoro, l’ornamento, la comodità e l’utilità della stessa città . . ." .

A la fîn a gnîven fât da ló di permès specêl e dê di privilèg.

Acsé a l'industriōş artigiân, ânca 's l'ēra sitatèin ferarèiş, l'à prû fêr al só lavōr a Rèz e traspurtêr a Ferêra al sèidi da lavurêr sèinsa paghêr dâsi.

Ed sicûr là duvû rispetêr di pât. Dal lebér dal mediasiòun a 's sa ch' al duvîva cumincê la lavurasiòun ed la sèida a só spèişi, tōr l'impègn 'd ardupiêr ògni ân al nómer di tlêr e di lavurânt; a só spèişi al duvîva tgnîr a drē i tintōr e mèter dèinter di filadōr; in pió al tulîva l'impègn 'd insgnêr a tót al dòn e a tót j òm che vrîven imparêr al mistēr e an prîva mia fêr cûntr' a chî al vrîva inviêr la lavurasiòun ed la sèida per só cûnt.

Al cmûn cun generoşitê 'gh zibîva sèint duchêt 'd ôr per l'aviamèint dal só lavōr e 'na discrēta pêga ‘d dēş frânch al mèiş.

A's mantgnîven grôsi sperânsi int al sucès ed l'êrt e, sòt a fōrmi divêrsi, al gvêren dal pôst al s'é impgnê per inviêr la nōva manifatûra.

Acsé a Rèz a s' invéia la lavurasiòun ‘d la sèida e a 's cumîncia a serchêr l'indipendèinsa pîna per còl che riguêrda al materiêl per la lavurasiòun: int al campâgni e int al culèini a's fa in môd de şlarghêr al pió pusébil la cultûra dal mōr per dêr da magnêr al bèigh ed la sèida.

I mōr a vînen prutèt e int al 1509 a's decéden pèini sevēri per chi 'ch fa di dân o per chi i chêva.

Cun l'arîv dal mèister Antonio a Rèz i filêr di mōr per la porodusiòun dal fulşèl a dvèinten un elemèint impurtânt int al paeşâg ed l'etê modêrna.

Int al 1563 al Cmûn l'ōrdna per fîn la piantumasiòun di mōr insém al mûri e insém a i rivêl ed la sitê

Mó al mōr al gh'ēra bèle int l'arşân e a Rèz, da tèimp , a's fêven e a 's purtêven fōra i şdâs, a prupôşit al studiōş de stôria Alcide Spaggiari al dîş:

 

"Non si deve credere però che il Gelso sia stato introdotto da noi solo nel 500,  sappiamo infatti che Reggio produceva ed esportava fin dalla fine del secolo sedicesimo gran quantità di setacci che, come dice il nome, avevano la rete di fili ritorti di seta, non essendosi ancora trovato il modo di ridurre i fili di ferro alle eseguità delle dimensioni volute. Perciò dovevano già esistere i gelsi e l'allevamento del baco da seta ed una prima rudimentale arte di ritorcere la seta, almeno per i fili delle reti dei setacci".

 

In pôch tèimp la lavurasiòun ed la sèida l'à cgnusû un şvilóp straordinâri. I drâp arşân, da i vló biânch, al tèili trasparèinti 'd argînt, dai "damaschi" al sèidi a lustrèin e a strèli 'd ôr, a cumincêven a èser cgnusû e stimê ânca da êtri pêrt. A vînen mandê  int tót al mònd, l'êrt ed la sèida la gh'à sucès, la dvèinta l' ativitê pió impurtânt ed la sitê ch'la dà lavōr a pió 'd sincméla persòuni tra òm e dòn.

Int j ân che vînen dôp a Rèz a câten cà e bòuna culiĵnsa soquânt artigiân ed Lóca, che scapêven dal guèri civîli  che scupiêven int cla  sitê e l'êrt ed la sèida la s'é şlarghêda in pîn. Rèz l'à ciapê al vōlo l'ucaşiòun: i capitêl che deşgnîven da l'agricultûra e dai comêrc în stê invistî int la manifatûra ed la sèida. L'intēra sitê la s'é trasfurmêda in funsiòun ed la produsiòun ed la sèida e di tsût ed valōr, a crès al nòmer di canêl p'r al j âchev e di mulèin: cun al sfrutamèint ed la fôrsa 'd l'âcva a 's fân ânch andêr i tlêr. A nâsen dimòndi "fâbrichi" tânt che bèle int la préma metê dal Sincsèint a gh' ēren pió ed 500 tlêr impgnê int la mifatûra ed la sèida. Un grôs ajót al şvilóp de sté ativitê l'é stê còl dê dal j âchev dal Canêl Mèister (ciamê ânca Canêl Grând o  Canêl 'd Sècia)  ch’ a muvîven i dimòndi filatôj ch'ēren insém al sō rîvi e insém a còli ed j êter canêl che traversêven, alōra, la nôstra sitê. Tót l'intēr sistēma dal j âcvi cun ciûşi, canêl e navéli l'ēra urganişê per la produsiòun di tsût.

Int al 1720 al Canêl 'd Sècia al servîva incòra 31 filatôj, dimòndi ed quisché a gh'ēren bèle divêrs sècol préma.

La manifaûra di tsût l'ēra bèle cgnusûda da sècol int i Cmûn italiân, a's pèinsa al straordinâri şvilóp ed Bològna cun al só sistēma cumplichê e canêl, ciûşi e mulèin. E a's pèinsa a  la potèinsa e a la richèsa ed l' "Arte della Lana" a Firèinsa.

Rèz int al Sincsèint l'é stêda 'na siēlta particulêra: la se specialéşa int la podusiòun ed la sèida e la pûnta a la qualitê êlta. A's produşîven tsût ed qualite cme bruchê, "damaschi", vló biânch, sèidi cun fîl 'd ôr, sèidi "intessute con stelle d’argento".

La cumbinasiòun investimèint, specialişasiòun tètnica, e cambiamèint ed la sitê l'à cavşê un grôs sêlt ed produsiòun. La pió grôsa pêrt ed la sèida prodòta la gnîva purtêda insém al marchê internasionêl, in Frância, in Spâgna, in Germâgna, in Inghiltèra e, per mèz ed Venèsia int l' oriènt tûrch.

È gnû fōra acsé 'na clâs ed mercânt-impreşâri ch'la 's unîva int la corporasiòun ed l' êrt ed la sèida, l' "Ars Siricea Regij", ch' l'é dvintêda putèinta a la şvêlta e dimòndi réca. A Rèz  a s'é tirê só dapertót di palâs nōv, a se şlarghêven al cà vèci e în rivê in sitê artésta dimòndi cgnusû. Sté straordinâri móc ed richèsa, a la fîn dal Sincsèint, al darà 'na mân decîşa a la costrusiòun ed la belésima Başélica 'd la Madòna  'd la Gêra e a turnêr a dêr  ‘na fōrma nōva a la sitê.

Mó per fôrsa, int al scunquâs  ed chî mumèint, a gh'é sèimper quelchidûn ch' a ‘s tōş a gôder ed la situasiòun e per guadagnêr di pió al drōva dal fîl ed bâsa qualitê e per fermêr al fenômen: frustêdi, tâj 'd la léngua, galēra e impicamèint în al pèini prevésti per chî a vîn catê int al fât cm’ a 's lizîva int j avîş tachê atâch i mûr ed la sitê.

L'ân 1583 al sègna 'l mâsim ed la produsiòun mó d' alōra l'êrt ed la sèida la regéstra, cun êlt e bâs, un lèint câl ed l'indóstria arşâna.

Int al 1612 la carestéia la pécia dûr adôs a la manifatûra ed la sèida, bele in câl p'r al grôs nòmer di mōr cavê per fêr dal strêdi.

La pideméia di bèigh ed la sèida dal 1630, al bróti cundisiòun ed j ân gnû dôp, i pôch bèsi, àn mantgnû in cól stêt ché ed crîşî l'indóstria ed la sèida fîn a dôp la metê dal XVIII sècol.

Mó int i prém dēş ân 'd l' Otsèint i mulèin 'd la sèida a's preşèinten bèle cme in ruvîna.

La costrusiòun in Piemòunt, Lumbardéia e Vènet ed mulèin perfesiunê bòun ed dêr di prodòt miōr, l'indecişiòun pulética, al guèri dal peréiod ed Napoleòun e al fōrt câl 'd la produsiòun di fuşèl partècipen al tramûnt decişîv ed l'indóstria ed la sèida.

Se al stódi 'd solusiòun nōvi e nuvitê 'd la tètnica ēren stê i pûnt ed fôrsa 'd Rèz in cól setōr ché, e èser mia bòun 'd arnuvêr e fêr frunt a la concorèinsa cun mâchini pió modêrni l'é stê ûn di mutîv ed la crîşi. Secònd al giudési 'd j uservadōr ed cól tèimp al câl ed l'êrt ed sèida l'é duvûda principalmèint a la sarêda di marchê internasionêl ed qui nasionêl, a la vésta cûrta int al cuntròl dal corporasiòun, e al trôp còst dal lavōr rispèt a i paèis concorèint.

S' es dà 'n ucêda şvélta al vicèndi dal mōr e 'd la sèida int la nôstra sitê a's vèd cme al câl dal piânti l'é lighê al câl ed l'impurtânsa de sté setōr. Imparòm che int al 1547 è stê fât al censimèint ed tót j êlber ed mōr ed la pruvîncia: secònd al lavōr d' un têl ciamê Giacinto Scelsi égh n'é bèin 267.101. Int al censimèint dal 1929 invēce a vîn fōra la decîşa pîga a l' ambandòun de sté cultûra in tóta la Pianûra Padâna cun al nòmer di mōr ch'al s' ardûş ed bèin duşeintméla unitê. Ónica la stôria de sté piânta, scampêda a l'êrt ed la sèida grâsia al só grôs adatamèint al nôstri stagiòun