La Vècia Sitadèla

La vècia Sitadèla l'ēra in dóv' adès a gh'é i giardèin, la zôna e i stâbil l'é aşvèin ēren apèina fōra dal "Castrum" rumân che, cun  l'angol tra nôt e sîra, al tuchêva al pôst in dóv adès a gh'é 'l Municipêl.

A 's trâta 'd 'na zôna che, tra 'l XI-XII sècol, l'é  nasûda cme bōregh fōra da la sitê d' intōr'n a la cēşa di Sànt Naşâri e Cēlso, al bōregh l'é  pó stê spianê int al XIV sècol per tirêr só la furtèsa 'd la Sitadèla. L'é armêş acsé fîn al XIX sècol quând a vîn butê zò la Sitadèla. Al sît in dó gh'ēra la furtèsa l'é stê trasfurmê préma int 'na pésta per la cōrsa di cavâj e pó in quî ch'în i Giardèin dal dé 'd incō.

 

Int al Medioēv

L'é prôpia la pêrta tra nôt e sîra dal "Castrum" che lé, int l'època di Longobêr,  a gh'armâgn ed cà ed la gînt. Pó, dôp, la sitê la 's e-spôsta int la zôna ed la nōva catedrêla cun la costrusiòu dal "Castrum" dal vèschev. D'intōr'n a còst gnîrân só i prém bōregh medioevêl e, tra quisché, còl ciamê 'd S.Naşâri d'intōr'n a la cēşa, apûnt, di Sànt Naşari e Cēlso. Cla cēşa ché, ch'l'ēra in dóv' adèsa a gh'é la funtâna rutònda int al cèinter di giardèin, la gh'ēra bèle int al XII sècol e bèin prèst a gh'é stê tirê só d'atōren dal cà ch'égh dipendîven cme parôchia.

L'é  int al peréiod di gvêren di Gunşêga (XIV sècol) che, 'l bōregh, al gh'à 'vû 'na trasfurmasiòun impurtânt e dôp, cun la costrusiòun dal mûri eşagonêli (int al Duşèint), al pôst l'é stê més dèinter la sitê. Int al 1338-39 Feltrino Gonzaga al fà tirêr só la Sitadèla. La siēlta dal sît probabilmèint l'é duvûda a la puşisiòun ed la zôna, aşvèin al mûri, da la pêrt mantvâna (pôst 'n dóv'  în nasû i Gunşêga), in dó gh'ēra bèle 'na pôrta (S.Naşâri), ch'la dvintarà la pôrta personêla 'd usîda da la Sitadèla (pôrta dal sucōrs) dal Sgnōr. Per fêr pôst a la Sitadèla Feltrino Gunşêga al dà l'ōrdin ed butêr zò dimòndi cà privêdi (149), soquânti tòri e mulèin; a vînen spianêdi ânca tóti 'l cà d'atôrna la costrusiòun per scavêr i fusòun,  a vîn lasê in pē sōl la cēşa ch'la dvintarà pó la parôchia 'd quî ch' andrân a stêr int la Sitadèla.

Dèinter la Sitadèla în stê tirê só, quêş int al 'stès mumèint, al Palâş dal Sgnōr, la caşêrma, i depōşit dal j êrmi e dal magnêr e la "ruchèta" druvêda cme perşòun, a 's trâta dal palâs tirê só aşvèin a la pôrta dal sucōrs ch' la srà druvêda sia cme cà 'd la guêrdia 'd pôrta che cme perşoun per i "delét polétich" in cuntrâst cun al perşòun destinêdi a i delét comûn int la piasèta drēda 'l palâs dal Cmûn (còla che incō ciamòm piâsa Caşôt).

La Sitadèla l'é stêda circundêda dal mûri ânca vêrs la sitê e rinfursêda da fusòun, rivêl e turèti.

L'işolê l'ēra sòta la parōchia 'd S.Naşâri cun dèinter tóta la zôna 'd la sitadèla.

Int al 1371 Feltrino Gonzaga al vènd Rèz a i Visconti e al và stêr per sèimper int al só fèdev ed Nuvalêra.

In un documèint dal 10 utòber 1387 a 's lēş che la sitadèla l'é bèle "in ruina" e "in mallo ordine"  e che la "spianata que est foris sancti nazarii" l'é da justêr

A la fîn dal XIV sècol al végni dèinter la Sitadèla dêven un bèl pô 'd óva.

 

XV-XVI  sècol

In cól peréiod ché, p'r al vrèir dal dóca Ercole I d' Este, a 's tîra só o dmèj a vîn fât ed nōv, cun un progèt ed l' architèt Fioravanti, al palâs dèinter la Sitadèla. A 's tratêva 'd un stâbil a piânta quadrêda cun dèinter un curtîl lêregh cun i pōrdegh tót d'intōren. In un ducumèint è stê scrét:

 

"Era riuscito sì bello che se ne mandarono i disegni a Ludovico il Moro."

 

La cēşa di Sânt Naşâri e Cēlso l'é stêda coleghêda al palâş nōv cun un scavalcavía, cun còst l'é dvintêda la "cēşa dal Dóca".

Dèinter la Sitadèla a gh'ēra incòra dal cà, la cēşa, di magaşèin cun al munisòun de scôrta, di câmp e dō perşoun ciamêdi Paradîş e Infêren.

Mó al cōr ed la Sitadèla l'ēra al Palâs, bèle cà ed Feltrino Gonzaga, pó cà di Viscûnt e, al tèimp ed j estèins, di capitân ed la sitadèla.

In cól palâs int al 1474 è nasû Ludovico Ariosto da l' arşâna Daria Malaguzzi e dal ferarèiş Nicolò guvernadōr ed la Sitadèla e sèimper lé 'l 19 dicèmber 1494 a mōr al poēta Matteo Maria Boiardo, guvernadōr ed Rèz per sèt ân, nasû a Scandiân int al 1441.

Int al 1510 Alfonso I d'Este, sòta la minâcia 'd l'eşêrcit dal Pêpa, al fà rinfursêr la Sitadèla cun vînt canòun e cun un presédi francèiş.  Sèimper int l'istès ân al Dóca cun 'na lètra al cumónica al Cunséli sitadèin, che per ragiòun militêri, al gh' îva l'intensiòun ed tirêr zò la tòra dal cunvèint ed Sàn Prôsper fōra dal mûri perchè, atèiş che a tòra dal cunvèint l'ēra trôp aşvèin al mûri,  la prîva dvintêr un pôst in avânti dal trópi nemîghi e dòunca un perécol per la sitê e la furtèsa 'd la Sitadèla.

Int al 1512 al trópi 'd Giulio II a ciâpen Rèz.

Al 29 ed setèmber dal 1523 Alfonso I, dôp avèir turnê ciapêr Rèz, l'asèdia la Sitadèla "difesa da G. Battista Smeraldo con soli 60 fanti".

In un documèin a 's lēş:

 

"Piazzati subito otto pezzi di grosso calibro, fece battere in breccia le mura e rotto l'altaleno o contrappeso del ponte levatoio, costrinse nella stessa notte i difensori ad arrendesi".

 

Int al 1527 int la Sitadèla al dóca Alfonso I d' Este al ricēv Carlo V mèinter l'é dirèt a Bològna e in cl'ucaşiòun:

 

"Fornì di real suppellettili il palazzo della cittadella, tutto messo a tappeti superbamente intessuti d'oro e di seta".

 

XVII-XVIII sècol

În i sècol in dó, préma 'd tót, a's vèd un imblimèint e un arnōv dal costrusiòun deinter la Sitadèla. Acsé p'r al palâs dal Dóca imblî sòta la diresiòun ed l'architèt Nicola Sampoli int al 1625, ind al stès ân è stê arnuvê la schêla só un disègn ed Francesco Vacchi, acsé per la cēşa di Sànt Naşâri e Cēlso ch'l'é stêda arnuvêda e şlarghêda, la facêda l'é stêda piturêda int al 1679 da l'arşân Giacomo Baccarini, la tòra dal campâni l'é stêda tirêda só int al 1691.

Al 10 ed mâg dal 1702 al guvernadōr 'd la sitê, dôp avèir dmandê al gvêren dal Dóca 2.000 fâs e 500 pêl, al fà cumincêr i lavōr p'r al rinfôrs ed la Sitadèla, che gnirân finî al 26 utòber ed l'istès ân.

Int al 1708 al cundisiòun dal palâs în acsé tânt mêl mési che 'l dóca Rinaldo al preferés durmîr al Veschvêl. La cēşa, dôp che la gh'à 'vû un grôs cròl int al 1772, la vîn arfâta int al 1774 a spèişi dal dóca Francesco III dubêda cun j afrèsch ed Francesco Fontanesi. Al stès dóca, int al 1740, dôp ch'l'à vindû al só stâli, che da préma dal XV sècol ēren  fōra dal mûri ed la şitadèla, al fà tirêr só un stâbil dèinter a la Sitadèla per fêregh al stâli nōvi.

L'é pó cól stâbil fât a H che 's vèd int al piânti ed la fîn dal Setsèint in dôp.

Al stâli vèci în stêdi butêdi zò per permèter ed tirêr só al nōv teâter 'd la Sitadèla, ch' ēren pó in dóv' adèsa a gh'é al teâter Ariôst ch' al vîn tirê só apèina dôp che, al teâter ed la Sitadèla, al ciâpa fōgh int al 1878.

A la fîn dal XVIII sècol la Sitadèla ed Rèz, dôp ch' égh vîn tirê via tót i canòun, la pêrd al nòm "Cittadella" e la vîn ciamêda "Quartiere militare".

 

XIX sècol

La vècia Sitadèla l'é incòra in bòun stêt, a vînen restarvê al palâs dal Dóca, al stâli, la cēşa 'd S.Naşâri e i rivêl.

Mó bèle in cól peréiod es discót dal futûr ed tóta la Sitadèla perchè, vést i tèimp, an n'ēra pió necesâri mantgnîrla acsé. Al prémi idèj în dal 1820 ed j architèt Domenico e Giuseppe Marchelli che fân la prupôsta 'd tirêr zò al mûri, mantgnîr e trasfurmêr al palâs dal Dóca e fêr di giardèin p'r al pasèg póblich. Però al prugèt an n'é mia stê tôt in nôta.

Int al 1823 i rivêl dal mûri a vînen druvê per zughêr al bôci.

Int al 1832, dôp al taramôt ed l' 11 mêrs, al palâs dal Dóca 'l vîn restarvê.

Dôp la rivolusiòun cûnt'r al gvêren Estèins e la costitusiòun 'd un gvêren pruvišôri int al 1848 a's cumînca a butêr zò la Sitadèla.

La spianêda la cumîncia uficialmèint al 31 ed mêrs dal 1848 cun 'n avîş ch'al dîş:

 

"E' voto universale del Popolo che cadano i baluardi della Tirannide dove sorge la Libertà"

 

Cun al lavōr ed 500 operâi, sota la diresiòun ed l'inzgnêr Saracchi a cumîncen i lavōr: a vînen butêdi zò pêrta dal mûri, i rivêl, al pôrti, al pûnt 'd ingrès e vînen stumpê pêrta di fusòun; armâgnen in pē al palâs dal Dóca, al stâli e la cēşâ 'd S.Naşâri.

Int al 1852,  dôp ch 'é stê tirê só al teâter nōv (l' Ariôst) perché 'l teâter vèc l'îva ciapê fōgh, a vîn tirê zò la mûra da la pêrt a sîra 'd la Sitadèla armêşa in pē e impî al fusòun che gh'ēra aşvèin. In cl' ucaşiòun a vîn ruvinê la cēşa 'd S.Naşâri cun al cà ch'ēren int i dintōren.

Al matêriêl ed recóper ed la zachêda l'é stê druvê per tirêr só al teâter Municipêl cumincê int al 1851 e finî int al 1857.

Int al 1855 al Dóca al dà 'l Vèschev la cēşa di Sànt Naşâri e Cēlso per butêrla zò e sistemêr la zôna.

La zachêda da la vîn fât l'ân dōp e al materiêl 'd recóper al vîn druvê per arnuvêr la cēşa ed S. Francèsch lé aşvèin.

Sèimper int al 1855 a Rèz a sucēd 'na pidemìa ed colēro e al palâs ed la sitadèla al vîn druvê cme laşarèt dôp ch'l'ēra ste druvê ânca cme caşêrma.

Cun la Restaurasiòn dal Dóca a crès al cuntrâst tra 'l gvêren e i sitadèin ch' arén vrû druvêr al pôst cme zôna póblica. Còst al srà pusébil sōl cun l'uniòun al Règn 'd Itâlia int al 1861 quând int al pôst, requişî da i sitadèin, égh vîn fât 'na pésta rutònda per la cōrsa di cavâj, circundêda da trèi fîli 'd plâten e cun al palâs da Dóca e 'l stali mantgû in pē.

Int al 1863 al Cmûn al dmânda 'l Gvêren al palâs da Dóca per butêrel zò, fât ch' al sucêd quat'r ân dôp. Int al 1864 a vîn fât al prém stâbil di Bâgn póblich int la zôn in dóv' adesa a gh'é l' Hotel Astoria.

Ûltem ât ed l' antîga sitadèla, l'é la delébra dal cmûn dal 1871 per la trasfurmasiòun dal sît in giardèin póblich per dêr a la sitê e a i sitadèin 'na grôsa zôna vèirda.

Cun còst a vîn butê zò al stâli (ûltem stabîl dal Dóca armêş in pē) per fêr al pêrch da un prugèt ed l'inzgnêr milanèiş Balzareto ch'al permetîva ed mantgîr la pésta p'r i cavâj, cun la dubadûra ed la zôna centrêla 'd aiōli fâti a stèla. La zôna tra i dû teâter l'è stêda sistemêda a piâsa cun 'd la sâbia e lòngh ed còl che incō l'é 'l viêl Allegri a gh'é stê fât al viêl ed partèinsa ed la cōrsa.

La zôna vèirda la ciapêva ânch in dóv' adèsa a gh'é via Nobili e un pcòun ed piâsa Vallisneri, là in dó 'na vôlta a gh' ēra l' antîga via ed la Vēza, per un totêl ed sèt èter.

Ed j êter lavōr a vînen fât int al 1891 quând ânch al piasêl cun la sâbia tra i dû teâter l'é trasfurmê in giardèin e int al só cèinter a vîn fât la funtâna cun j amurèin in mêrmel dedichêda al frê Ferrari Bonini.

Int al 1904 ēra ste prugetê ed fêr 'na pésta nōva p'r i cavâj ch'al pervedîva de şghêr tót i plâten, al piânti e butêr zò la funtâna, pò a 's n'é fât gnînto.

Int al 1910 la pésta la vîn arnuvêda per destinêrla ânca al cōrsi in biciclèta.

Int al 1919 a per fêr pôst ai giardèin,  a vîn fât via Nobili e sistemê la pêrt ed giardèin l'é atâch.

Int al 1927 a vîn tirê só al monumèint a i Môrt ed la guèra dal 15-18 fâta dal scultōr Bazzani ed Pèrma e int al 1929 è stê şguastê per sèimper la pésta p'r al cōrsi, al sît l'é stê trasfurmê dal tót cun la sistemasiòun dal j aiōli, di viêl, e 'd j êlber, în stêdi mési dal banchîni e di monumèint tra quisché al famōş sepûlcher di Concordi (41-54 d.C) catê a Bersèl mèinter a 's fêven di lavōr ed bunéfica.

Int j ân 50/60 è stê tirê via dal tót la cancelêda, mésa int al 1919, ch'la permetîva ed sarêr i giardèin póblich int al j ōri 'd la nôt.

 

Incō

Sòta 'l salghê ed piâsa 'd la Vitôria a gnirà fât un parchèg per 247 pôst pr' al mâchini in dû piân. L'ingrès al parchèg al vîn fât da via Allegri cun râmpi per l'ingrè e l'usîda. J ingrès e al j usîdi a pē a srân fât in piâsa Vitôria, al cunfîn cu i giardèin, a i fiânch dal monumèit a i môrt, e atâch a l'işolê S.Rôch, in tóti 'l j entrêdi e al j usîdi gh' gnirà méş l'asensōr.

Cme l'ēra

Piânta 'd la Sitadèla

(mâpa Camuncoli)

Al tèimp ed la zachêda