La stôria dal savòun

 

Savòun 'd Aleppo*

Savòun ed Marsélia*

Pcòun ed savòun antîgh*

Per l'òm modêren al savòun al rapreşèinta un quèl ed necesâri, un strumèint ch' an pōl mìa arnunsiêr da druvêrel, quând a'gh n'é bişògn, da l'inési a la fîn ed la giurnêda, per sintèires bèin dèinter ed ló e 'd permètregh e de stêr in mèz a chi êter sèinsa che chi êter arésen al nêş.

Insém a l'urégin dal nòm quelchidûn al pèinsa che la parôla "savòun" al deşvègna da la culèina Sapo in dóve j antîgh rumân a sacrifichêven dal bèsti e a bruşêven j ôs. A 's cûnta che al sèndri e al grâs a culêven pó vêrs la rîva dal Tevere e a cuntât cun l'âcva a dêven véta a 'na sôrta ed savòun. A 's cûnta ânca che al pôst l'ēra cgnusû dal lavandêri rumâni che saĵven, per speriĵnsa, che in cól pôst dal fiòm a 's prîva fêr 'na bòuna bughêda.

Int realtê còsta l'é 'na fôla vést che i rèst dal bèsti masêdi an gnîven mìa lasê ind i pôst di sacrifési mó a gnîven druvê per fêr da magnêr ( a pêrt j ôs che davèira a gnîven bruşê). In pió al nòmer di sacrifési per fêr la quantitê ed grâs e sèndra, ch' l' aré duvû dêr urégin a sté fenômen, an và mìa d' acôrdi cun còl ch' a vîn cuntê insém a i sacrifési fât int l' antîga Ròma. L'istèsa culèina Sapo an né mai stêda catêda e an s'é mai savû cun sicurèsa in dó' l'ēra.

A gh' è chi dîş che la parôla "sap" la deşvèna dal latèin "sebum" oséia "grâs". In realtê la préma vôlta ch'a vîn druvê la parola "sapo" l'é int al léber "Naturalis historia" ed Plinio al Vèc ch' al mûda la parôla "saipo" druvêda da i Gâl.

Mó la stôria, ed cól quèl che nuêter incō a druvòm despès int la giurnêda, la partés da dimòndi luntân. Al savòun l'é stê inventê in Mesopotania int al 2800 p.C., int la zôna ed Babilonia dóv' incō a gh'é l'Iran.

L'ēra un insèm d' âcva, ôli ed sèna e sôda fâta cun al j êrbi e tgnû dèinter in cilénder ed crēta, dóve, intajêdi insém, è stê dzifrê dal risèti per dêr 'n' ajót int la preparasiòun. In pió è stê catê 'na tavlèta ed crēta cun 'na scréta cun carâter "cuneiformi" fâta int al 2200 p.C. cîrca cun spieghê la preparasiòun dal savòun.

Al papér 'd Erbes, che 's égh dà la dâta ed la XVIII râsa egésia (1530 p.C. al 1290 p.C. cîrca), cun pió precişiòun al règn ed Amenhotep I (1517 p.C. - 1497 p.C.), a gh'é scrét dal j infurmasiòun insém al fât che j egisiân a 's lavéven cun un gèner ed savòun fât cun 'na şmerciânsa 'd ôli ed grâs ed bèstia e 'd êrbi cun di sêl ed sôda fâta sèimper cun dal j êrbi. Ed j êter papér ed l'antîgh Egét a pêrlen ed sustânsi, ânca ché 'na sôrta ed savòun, druvê per la preparasiòun ed la lâna.

Int l' antîga Ròma an gh'é mìa nisûn sègn de sté prodòt. A 's sà che la pulisìa l' an fós mìa prôpria 'na precedèinsa p'r j antîgh rumân, e, quând a 's lavêven int i stabilimèint di bâgn a druvên al mâsim ed la pòmza, ed la sôda, ed la crēta fîna fîna, o farèina ed fêva e dôp al bâgn a 's fêven di masâg cun l'ôli 'd ulîva.

Però, al savòun, l'ēra cgnusû, Plinio al Vèc, ind la só " Naturalis historia ", al cîta la manēra che da la sèndra e da i grâs, şmercê insèm, a 's pōl utgnîr di prodòt (pomâti) druvêdi, acsé a gnîva dét alōra, p'r i cavî. Secònd ló a 's dêv a i Gâl l'invensiòun dal savòun, che lōr a ciamêven "saipo", « un'invenzione dei Galli per dare una tinta rossastra ai capelli»; chi al cgnusîva, dòunca, an al mètiva mìa in relasiòun cun la pulisìa personêla mó a la tintûra di cavî. Plinio però an ēra mìa trôp d' acôrdi druvêr al savòun  e al critichêva dimòndi l'ûş che a n'in fêven i Gâl e i Tudèsch j òm pió che ch' al dòni.

Mó al savòun cme l'intendòm incō al 's è stê pasê da j arâb cun i scâmbi cun al mònd ocidentêl al tèimp dal Cruşêdi (1096 – 1270).

Alōra j arâb per fêr al savòun a partîven da l'ôli 'd ulîva o 'd tém e în stê i prém a druvêr la sôda câvstica e dòunca, in prâtica, în j inventōr dal modêren savòun.

Int al VII sècol al savòun al vîn fât a Nablus (Palestèina), Kufa (Irak) e Basra (Irak).

Int al 981 al savòun al gnîva vindû per 3 Dirhams. Int i manuscrét 'd Al-Razis a gh'é scrét dal risèti p'r al savòun; in êter manuscrét dal XIII sècol, catê da pôch, a gh'é scrét dal j êtri risèti per fêr al savòun.

Grâsia a i Crusê sti savòun în stê purtê in Europa. In soquânt paèiş, Spâgna, Itâlia e Frância a vîn arfât la risèta per fêr al savòun in môd diferèint e fêrel cun ed diêter elemèint al póst ed l' ôli 'd ulîva e 'd lâver.

Al prémi fâbrichi ed savòun 'd Europa în stê impiantêdi in al XII sècol, dôp al Cruşêdi, in Spâgna (Castiglia) e in Itâlia (Savòuna e Venèsia), pó in Frância a Marsélia dóv' é nasû apûnt al savòun ed Marsélia ch' l' à ereditê al sistēma ed la fabricasiòun dal savòun 'd Aleppo (Séria) (fât ed partèinsa cun l'ôli 'd ulîva e 'd lâver) ch' l'é a l'urégin ed tót i savòun dûr dal mònd. In Spâgna, dòunca, a se sparpâgna al famōş savòun ed Castiglia, ch' al ciâpa al nòm dal Règn ed Castiglia dóve al vîn fât secònd 'na manēra divêrsa e pió cumplichêda.

Sèimper int al XII sècol a 's cumîncia a fêr al famōş savòun ed Marsélia, druvê incòra incō, alōra l'ēra fât cun l'ôli 'd ulîva e carbunêt 'd sôda (a l'època cun la parôla "sôda" a gnîva ciamê al carbunêt ed sodio che a l'inési al gnîva fât a bruşêr dal piânti cme la "salicornia" - 'n' êrba éch nâs in dóv' a gh'é ed l'âcva salêda). Al savòun ed Marsélia al vîn cgnusû bèin prést in tōt Europa, al tòca al pûnt pió êlt ind al tèimp dal règn ed Luigi XIV, al só culōr l'é vèird e alōra l'ēra vindû in panèt ed vînt chilo o a barèti da sînch chîlo e j ât fōra règola ind la preparasiòun ēren punî cun severitê, cme pervèd al decrêt Colbert dal 1688 vrû da Luigi XIV: 

 

«Non si potrà utilizzare nella fabbricazione di sapone, con barilla, soda o cenere, nessun grasso, burro né altro materiale; ma soltanto di puro olio di oliva, e senza mescolanza di grasso, a pena di confisca delle merci».

 

L' indóstria francèişa dal savòun la se şlêrga sèimper di pió, grâsia a la qualitê dal matèri prémi garantîda da contròl sevēr, tânt che int al 1906 la risèta dal savòun Marsélia la vîn fisêda secònd amzûri bèin precîşi: p'r al 63% 'd ôli ed pêlma, p'r al 9% ed sôda, p'r al 28% 'd âcva. Sōl dôp la Secònda guèra mundiêla Marsélia la pêrd al prém pôst, perché, grâsia al'indóstria, a crès la produsiòun 'd elemèint chémich a bâs còst e 'd cunseguèinsa a dvèinta imposébil e an paghêva mìa mantgnîr la produsiòun 'd un savòun ch' al vōl la sèirca ed matèri prémi per fôrsa tóti naturêli.

Bèle int al 1789 grâsia al chémich Nicolas Leblanc (1742 – 1806) a 's cumîncia al sistēma ed trasfurmêr al sêl comûn in sôda câvstica, int al 1870 a 's drōva al sistēma dal chémich bēlga Ernest Solvay (1838 – 1922), ch' al vin druvê incòra incō, e int al 1823 al chémich francèiş Michel Eugène Chevreul (1785 – 1889) al póblica un stódi insém al proprietê chémichi dal savòun còst al dà al vìa a 'na produsiòun in grôsi quantitê e a bâs còst.

Dimòndi sitê ed l'Europa a pretènden d' èser stêda la préma a fêr al savòun in Europa: Marsélia, Savòuna, Gallipoli, Gènva, Venèsia e vìa acsé. Int al nasiòun ch' a pêrlen l'inglèiş al savòun fât cun l'ôli 'd ulîva o in tóti al manēri fât sōl cun 'd l'ôli fât cun al j êrbi, l'é ciamê Savòun ed Castiglia e dòunca, da ch' la pêrti, a 'gh vîn dê 'n urégin tóta spagnōla.

Al savòun pió stimê ch' a 's cgnòsa l'é al savòun fât in Séria ind la sitadèina 'd Aleppo da dóve cól gèner ed savòun al ciâpa al nòm. I siriân în dimòndi gelōş ed la sō risèta, mó a 's sà che al sō savòun l'é fât in môd principêl cun l'ôli 'd ulîva ch' égh vîn zuntê ôli ed lâver in 'na quantitê ch'la pōl andêr dal 5% al 25%.

Per dimòndi sècol al savòun l'é stê druvê dal clâs socêli pió réchi, in pió bişògna cunsiderêr che l'idèja ed pulisìa la s'é şvilupêda ind al tèimp, s' a 's pèinsa che la bòuna abitódin ed lavêres al mân in mèz a i dutōr, p'r an tachêr mìa dal malatéi, la s' é şvilupeda sōl int al XVIII sècol. Sōl dôp al şvilóp ed l'indóstria (1700 cîrca), ch' l' à permés 'na produsiòun in grôsa schêla e a prèsi bâs, al savòun l'à cumincê a 'd èser druvê ânca tr' al clâs pió puvrèti 

La cunseguèinsa dirèta l' é che la pulisìa personêla la dvèinta a purtêda ed mân ed grôsi fèti ed la popolasiòun, mìa sōl ed chî al pōl permetrés ed cumprêr di savòun ed lóso fât cun dal matèri sernîdi. Da la metê ed l'Otsèint fêr al bâgn al dvèinta normêl, mìa al strâp, e da j ân Sinquânta dal Novsèit al póblich al gh' à sòt mân 'na varietê ed gèner ed savòun, fâti cun tânti diferèinsi lighêdi a i stódi insém al variasiòun dal sustânsi e a i sitēma ed produsiòun.

A partîr da j ân 50 al pôst dal savòun naturêl l'é stê ciapê, in bòuna pêrt, da di detersîv artificêl fât in laboratôri, pió a bòun marchê ch'a deşvînen tót dal petrôli, tra quisché al "sodio lauril solfato" ch' l' é druvê in grôsa pêrt per fêr al "shampoo", la s'cióma da bâgn, pâsta p'r i dèint, savòun e vìa acsé

Al savòun an 's drōva mia sōl per la pulisìa ed tót i dé, mó l'é druvê ânca per i zōgh di pió céch, dóve, da dimòndi tèimp, a fân da padròun al bòli ed savòun. A fêri an 'gh vōl mìa dimòndi: un tubèt cun ed l' âcva e, per l'apûnt, savòun, un sercèt da sufiêregh dèinter e dal sócher o glicirîna per fêr durêr di pió al bòli cun al ritardêr al şvapurêr ed l'âcva. Un usvéj a la bòun per fêr divertîr e ind l' istès tèimp duchêr insém al proprietê  ed 'na sustânsa ch' la vîn druvêda in tânt môd. In pió  bişògna dîrla cêra: vèder vulêr al bòli ed savòun cun i tânt culōr l'é sèimper bèl… a tóti 'l j etê.

*(foto da Wikipedia.it)