La Stôria dal Nuşèin

Nōşa

Nōşi vèirdi

Butélia ed Nuşèin

Al sègna quêşi sèimper la fîn dal pâst: an 's pōl mia dîr ch' al sia 'na medzèina, mó la só qualitê ed fêr digerîr la cumbîna dimòndi bèin cun la cuşèina arşâna, acsé réca ed grâs e savōr.

Al nuşèin madûr, ch' al rîva ed nôrma da i 40 a i 50 grêd alcôlich, e servî a la fîn dal pâst égh vînen arcgnusûdi qualitê ed digestîv.

Dal qualitê naturêli ed favurîr la digestiòun dal nuşèin a's câten i sègn in dimòndi scrét e citasiòun di tèimp indrē, a partîr dal XVI sècol. Óna dal pió antîghi testimuniânsi a's câta int al "Tesoro della sanità" (1576) un léber dal dutōr Castor Durante da GualdoTadino (1529 – 1590),  in dó al scrév al bòuni qualitê dal nōşi e al dîş:

 

"... mangiandole fresche infuse in buon vino rosso e in piccola quantità son manco nocive".

 

L'é servî ânca cme "rinfursânt", opór cme quèl da bèver ed bèin arivê in ògni ōra e stagiòun ed l'ân, acsé da sèimper, al nuşèin al vîn zibî a la persòuna ed riguêrd ch' ét vîn a catêr, a l'amîgh, al parèint e perfîn al prêt ch' al vîn a bendîr.

Al va servî, cme fân quî ed Fâbrich, in un bicêr a câlis cichîn opór un pô şvaşê.

Al liquōr "Nuşèin" clâsich, ch' al vîn preparê cun al nōşi spichêdi da la piânta la nôt ed Sàn Zvân, al gh'à di sintunêr ed mijêra 'd ân de stôria e 'd magéj e mistēr steriê.

La nôt ed Sàn Zvân, tr' al 23 e al 24 ed zógn, la câsca int la giurnêda  'd l'istê che al dé l'é lòungh cme la nôt, peréiod lighê a incantèişem, a cunvinsiòun e ûş popolêr, celebrasiòun misteriōşi e uşânsi 'd portafurtûna. În dimòndi i paèiş che tót j ân a festègen  cla nôt ché cun i "fōgh", 'd arcurdânsi cēltichi.

L'é còsta la famōşa nôt ed metê istê, la pió cûrta 'd l' ân. Nôt ed fulèt, fêdi e diavlèt di bôsch tânt chêr al fôli di paèiş ed la pêrta êlta dal mònd.

Secònd j ûş, int la nôt ed Sàn Zvân, al dòni, cun di cavagnîn ed sâlga fudrê d' ed dèinter cun 'na tèila ed sâch e cun dal schêli lònghi, a sparîven int al scûr ed la campâgna per pó catêres sòta la nōsa. Còla pió prâtica (chi dîş ’na vērgin) l'andêva só per la chêla, sèinsa schêrpi, p'r an blişghêr mia, la sernîva cun chêlma al nōşi pió adâti e sâni, i tuchêva apèina p'r an tirêr mia via al vèil ed guâsa, a i girêva intōren al picòl e a i punsêva cun delicatèsa int al cavagnîn.  Int al mèinter insém a l'êra a gnîva piê di falò in dó d' intōrna 's mucêven al dòni, dôp avèir punsê insém a i sâch vōd distèiş per tèra, al nōşi apèina spichêdi in manēra che ciapésen incòra, e fîn a la matèina, la guâsa ed la nôt mâgica.

Al 24 ed zógn l'é 'na giurnêda lighêda a la figûra ed la dòna, al matrimòni e a la buntê ed fêr di fiō: da la cunvinsiòun dal matrimòni dal Sōl cun la Lûna, a j ûs che vōlen che al ragâsi a câten só dal j êrbi per fêr di bevròun 'd amōr fîn al figûri dal stréi, la tradisiòun dal medioēv la vōl che tóti al stréi a vulésen int al cēl per arcatêres tóti sòta al "Grande Noce di Benevento". Dimòndi în al frêşi (trasfurmêdi pó da j inquişitōr, int i procès al dòni inculpêdi de steriêdi, in fōrmuli mâgichi) che vîn purtêdi avânti. Per êsèimpi per fêres traspurtêr sòta a la grôsa nōşa ed Benevèint còsta l'ēra la frêşa da dîr insèm a 'n inguèint:

 

"Unguento, unguento, mandami alla noce di Benevento, supra aqua et supra vento et supra omne maltempo".

 

Mèinter 'na vôlta rivêdi sòta la nōşa al stréi a balêven e a cantêven:

 

"Sòtte ‘a l’acqua ‘e sòtte ‘u viénte sòtte ‘a noce ‘e Beneviénte".

 

A 's arfân a i tèimp ed Virgilio (70 – 19 p.C.) e 'd Ovidio (43 – 18 p.C.) soquânt scrét che cûnten che int al sfilêdi, ch' a gnîven fâti dôp al matrimòni, i spōş a tirêven dal nōşi a i pió zōven, fōrsi per sgnêr la fîn ed l'etê di zōgh, mèinter al spōş a n' in tirêva a la spōşa mèinter andêven dèinter a la cà nōva cme 'n avgóri per la mujēra ch'égh dés di fiō.

Quând i Rumân int al 43 préma ed Crést àn cunquiste per la préma vôlta la "Brittania" (còla che incō ciamòm Inghiltèra) àn catê un pôpol misteriōş ch' àn ciamê "Picti" per labitódin di gueriēr ed piturêres al côrp. Sté pôpol al venerêva in môd particulêr al mònd dal j êrbi e dal piânti, int 'na nôt in particulêr la nôt ed metê istê, a dvintêven strân e misteriōş e a dbîven un léquid scûr, fât cun al nōşi, ch' i fêva andêr un bèl pô só 'd gîr.

In cla nôt i "Picti" a gh'îven l'abitódin ed catêres in avêrti int al bôsch, a balêven e cantêven 'na cansòun e a la lûş ed la lûna, i frâp a batîven al fèr dal j êrmi insém a l'incóşna, i prēt a sgnêven insém al lâmi dal spêdi di sègn sâcher, al ragâsi, şlighê i cavî, a curîven incûnt'r a i murōş. E tót a prîven parlêr cun al misteriōşi cheriatûri di bôsch: i fulèt e al fêdi a se şmercêven a j umân e a dbîven int l'istès câlis a liquōr scûr ed nōşa.

Pió têrd, cun l'arîv dal Cristianèişem, i frê àn permés a j inglèiş cunvertî ed mantgîr soquânti dal fèsti religiōşi acumdêdi però int al nōv lunâri Cristiân. A's cûnta che, custrèt a fêr 'na siēlta, i fulèt, al fêdi e i diavlèt che vivîven int l'işóla, arén decîş ch' an prîven mia stêr sòta al lèg nōvi e prôpria int la nōt mâgica ed metê istê, la nôt ed Sàn Zvân, în partî per di sît nôv. Un sègn de sté stôri purtêdi avânti int i sècol al catòm ânch int la cumèdia "Sogno di una notte di mezza estate" scréta int al 1595 cîrca dal scritōr inglèis William Shakespeare (1564 – 1616).

Quând i Longobêrd în rivê int la nôstra peníşola, intōr'n al VII sècol, àn purtê sēgh tóti al cunvinsiòun antîghi e al misteriōşi uşânsi pagâni che gh'îven. Quând în rivê è cumincê ânca la stôria ed la fôla ed la nōşa cme cóbi ed la nôt di spîrit dal diêvel e dal stréi.

A's dgîva adiritûra che la piânta dal nōş la fós l'ûltem bûş dal stréi cundanêdi al fōgh, difâti gnîva dét che lōr a's prîven salvêres dal suplési sōl se se spustêven, in spîrit, int al trûnch ed la nōsa pió atâch, per pó turnêr avèir la libertê al mumèint ed la tajêda ed l'elbêr.

'Na cunvisiòun a pinsêva che la piânta ed la nōşa la fó bòuna de  şluntanêr i fólmin, e l'é, ânca còsta, la ragiòun perchè óna o dō nōşi ēren vèirdi in tóti al j êri dal nôstri cà ed campâgna.

Cumincêda cun al misterîōşi uşânsu di "Picti", cunsacrêda da i Longobêrd, la nòmina "mâgica" pó "indiavlêda"  la nōşa la catarà sèimper umōr int al cunvisiòun popolêri e int al fôli.

Int al Medioēv int al "nôt ed metê istê" a's magnêva, a's e-dbîva e a's balêva. Tr' al başélichi ed Sânta Crōş e Sàn Zvân ed Ròma, int la nôt ed la viglia, mèinter a s e spetêva al pasâg dal stréi, a's piêven i famōş fōgh ed Sàn Zvân. Insèm al fōgh purgadōr, l'ēra per cûntra festegê ânca la qualitê ed fêr fêr di fiō ed la ruşêda. In cla nôt al dòni zōvni a's zachêven insém a l'êrba ómda e 's dêven ûs e ativitê che i fêven andêr in ardèinsa, in unōr a la buntê ed fiulêr.

Al Stêt ed la Cēşa a i à cuntrastêdi per sècol, l'é rivê ânca a pruibîri uficialmèint:

La pruibisiòun an n' à mia mai scanşlê la fèsta, dimòndi sintûda da la gînt, fîn quând int al 1872, dû ân dôp al şbrêgh e Pôrta Péia, i nôv gvernânt piemuntèiş àn pruibî la fèsta a l'avîrt ed nôt, sèinsa però sarêr al j ustaréi, in dó la fèsta l'é armêşa in véta tr'al şbaciuchêr di campanâs per parêr via al stréi, al cansòun, al vèin, al zōgh ed la môra e al lumêghi int al piât. Sé perchè la lumêga l'é al sègn principêl ed la Luna, ch' la sègna l'arnōv in etêren cun i sō curnèt che per un mumèint a sèmbra ché sién mia pó piân pianèin a tōrner fōra e cme lē la sparés o la 's fà vèder int al só gós cme fà la Luna int i sō muvimèint.

Mó perchè la fèsta ed Sàn Zvân l'é stêda fâta caschêr int la giurnêda ed l'istê in dó la nôt l'é lònga cme al dé? Chi azêrda cme rispôsta ch' l' unés la fèsta ed la nâsita ed Sàn Zvân Batésta, ch' al fà savèir l'arîv ed Crést, che invēci al vîn al mònd al 24 ed dicèmber, int al peréiod pîn quând, ind  l'invêren, al dé l'é lòngh cme la nôt.  Êtri teoréi a lîghen insèm Sàn Zvân cun al pasâg di môrt, che j antîgh a pinsêven ch' al gnés in sté peréiod crétich ed pasâg de stagiòun. Ed sicûr a gh'é di riferimèint al j uşânsi ed liberasiòun da i pchê, al Batésta e dòunca a l'âcva da batèz e la ruşêda. L'istès nòm Johannes, Zvân, al vîn més in relasiòun cun Janus (Giano a dō fâci), dio ed j inési, Janua dèja di pasâg e Sgnōra dal Tèimp e mêdra ed tót i dio.

I Latèin a dzîven che

 

"Mors janua vitae - Vita janua mortis"

 

"La môrt l'è la pôrta ed la véta; la véta l'é la pôrta ed la môrt"

 

Int la religiòun ed l' antîga Grēcia, la giurnêda dal dé lòngh cme la nôt ed l'istê l'ēra cunsiderêda "la pôrta ed j òm".

Da i Rumân, cme a vîn testimoniê da Plinio al Vèc, in cól mumèint ché dal lunâri l'ēra 'na fèsta cumpâgna i Saturnali: a caschêva al divîēt ed zughêr 'd aşêrd e la popolasiòun ed Ròma la se scadnêva int al cansòun, int i bâl e int al vèin.

Plinio int al só "Naturalis Historia" al scrév che la piânta ed la nōşa l'é stêda purtêda in Europa tr'al VII e al V sècol p.C. da i grēc, mó al scrév ânca:

 

"...chi per avventura dormisse sotto un noce, ne accoglierebbe in sé la potenza, ma risvegliandosi al mattino non potrebbe liberarsi da un insano e demoniaco influsso" ch' al garè permés ed fêr 'd j incantèişem.

Per tót al peréiod ch' al va da j antîgh grēc a j antîgh rumân la nōşa l'é stêda 'na piânta sâcra, dedichêda adiritûra a Giôve e la gnîva ciamêda "Glans Jovis" oséia giânda ed Giôve.

Dal "Glans Jovis" a catòm dal citasiòun ed Plinio, Marrone, Teofrasto, Virgilio, Ovidio, e ânca int al Cristianitê dèinter al "Cantico dei Cantici".

 

Prubabilmèin i Longobêrd àn purtê j ûş e al stôri, di paèiş ed la pêrta êlta dal mònd, che catòm int al cèinter e in bâs'Itâlia cme a Spoleto e  a Benevèint.