La Sinagôga 'd Rèz

 

La facêda

L'intêren

L'intêren ed la cópla

Sinagôga l'é 'na parôla ed la léngua parlêda da j abrèi ch' a vōl dîr: "asemblèia, sît ed riuniòun", pó cun al pasêr dal tèimp l'é druvêda per dîr al pôst dal funsiòun ed la religiòun ed j abrèi.

A 's pèinsa che la "sinagôga" la sìa cumincêda, cme isitusiòun, al tèimp ed l' eşéli babilonèiş (597 p.C. - 537 p.C.), dôp ch' è stê butê zò dal tót al prém "Tempio" 'd Salomòun o 'd Geruşalèm, e purtêda in Israele da j abrèi turnê da l'eşéli. Secònd 'na fôla ed j abrèi, pôch cgnusûda, la só urégin la sré dimòndi pió antîga: la ghe sré stêda bèle ai tèimp dal partiêrca Giacobbe.

Di rèst antîgh a cunfêrmen che chi stâbil ché  a gh'ēren bèle int al perèiod dôp ed l'època dal rè ed la Giudea Erode al Grând (73 a.C. – 4 a.C.), per quénd al època dal secònd "Tempio" ed Geruşalèm.

Fr' al III sècol e al IV sècol, in Giudea, in Galilea e int al sitê ed l' emigrasiòun ("diaspora") a vînen fâti un móc ed sinagôghi.

Cme istitusiòun la sinagoga la rapreşèinta 'na nuvitê rivulusionâria ind la religiòun ed l'antîgh Uriĵnt: l'é al prém stâbil ed la religiòun dóve i fedēl a pōlen a stêr a vèder al funsiòun. Prinsépi ch 'al gnirà cupiê pó dal cēşi cristiâni e dal muschèj musulmâni. Al cumparîr dal sinagôghi al sègna un grôs arnuvamèint dèinter a la religiòun ed j abrèi, mìa pió funsiòun cun di sacrifési, mó stódi, insegnamèint e meditasiòun ed la Lèg. L'ēra pruibî a j abrèi de stêr in 'na sitê dóve an gh' ēra mìa sinagôghi che, in pió, a gnîven druvêdi da i viaşadōr cme ricôver, in dóve a 's prîva sèimper catêr un pôst da durmîr insém a 'na bâcha o in 'n ângol; difâti, int al sinagôga, a 's fân dal j ativitê sìa laîchi che religiōşi per còst l'é sèimper al cèinter ed tóti al comunitê 'd abrèi, e l'é despès argòj per la comunitê.

La sinagôga in Itâlia l'ēra ciamêda "scola" (scōla), l'é armêşa sît ed funsiòun, cme l'ēra 'na vôlta, mó ânca sît de stódi e 'd riuniòun. A l'urgin la "scola" l'ēra 'na câmbra ind l'istèsa cà in dōv' a ghe stêva al rabèin, 's l'ēra pusébil, a l'ûltem piân ed la cà, in môd d' avèin d'ed sōver sōl al cēl. Per mutîv ed sicurèsa al d'ed fōra ed la cà l'ēra scgnusû e, a guardêrla, nisûn al prîva capîr che dèinter a gh'ēra 'na sinagôga.

Dal 29 ed mêrs dal 1848, quand, cun i Statut Albertèin, j abrèi àn avû i dirét cme tót chiêter sitadèin, al sinagôghi în dvintêdi di stâbil indipendèint, ch' a 's cgnòsen bèin e despès în monumentêli. Cun la cunquésta ed l'ugualijânsa, j abrèi difâti àn fât fêr a j architèt pió impurtânt ed l'època dal başélichi impunèinti e ch'a 's vèden bèin int al vidûdi dal sitê. L' eşèimpi pió impurtânt l'é còl ed la Mole Antonelliana a Turèin, che int al 1863 l'ēra stêda progetêda per dvintêr la sinagôga ed abrèi turinèiş. Int al 1877 la Comunitê Ebrâica 'd Turèin, a câsva di còst sèimper pió êlt per la costrusiòun, la decéd ed vènder al stâbil, mìa incòra finî, al Comûn ed Turèin.

Al prémi faméj 'd abrèi a rîven a Rèz a i prém dal XV sècol quând a gh'àn al permès, dal Senêt ed la sitê, ed gnîregh a stêr, per fêr l'imprèsta sôld a interèsi, ativitê che a l'època l'ēra fâta da i cristiân (mêl cumpatî da la Cēşa) mó préma ed tót ēren dimòndi chêr. A Rèz a pasarà pió 'd un sècol préma ch' a vègna més in ôvra la bòla "Com nimis absurdum" dal 14 ed lój 1555 ed pêpa Paolo IV (1476 – 1559) (dóve, tra l'êter, la dîş: «Pôst che l'é dimòndi fōra dal nurmêl e vergugnōş che j abréi, ch' în cundanê per prôpria cōlpa a la schiavitó, a pôsen […] e a pretènden mìa sōl ed vîver in mèz a i cristiân, mó ânca atâch al cēşi… » e vìa acsé) e che, in mèz a chiêter lavōr, a gh'é ânca l' ōrdin per la costrusiòun di ghèt (a l'inési ēren ciamê: "serragli") ind i pôst dóv' a gh'ēra 'd j abrèi. La duchèsa Martinozzi (1635 – 1687), vèdva dal dóca Alfonso IV (1634 – 1662) e câp pruvişôri dal Stêt in nòm dal fiōl Francesco II (1660-1694), int al 1669 la decéd  che a j abrèi arşân, fîn a cól mumèint "dispersos per urbem", a vègna ublighê d' andêr a stêr ed cà int al ghèt oséia int al véi che, incō, a 's ciâmem: Sân Rôch, Cagiâti, ed la Vôlta, ed l'Âquila e Munşermòun. Al ghèt vîn fini al prém de znêr dal 1671 e al gnirà pó sarê dal tót int al 1797.

În dal 1544 i prém documèint ch' a pêrlen ed la pió antîga sinagôga ed Rèz, ch ' l' ēra ind la cà di fradê Foà, che stêven ind la cuntrêda Sân Bertlamè, 'na cēşa antîga adèsa sparîda ch' l' ēra stêda tirêda só da la pêrta a mezdé ed la vìa Emélia, int al trât tra Piâsa Grânda e véia Guido da Castèl.

Int al 1492 cun la mandêda vìa da la Spâgna ed j "Ebrei Sefarditi" ("Sefarditi" a vōl dîr "spagnōl"), sucèsa dôp l'uniòun di règn ed Castiglia e Aragona, 'na grôsa undêda ed furastēr l'à invistî tóta l' Itâlia, préma ed tót i Stêt ed Venèsia e Ferêra; in particulêr al sitê dal duchêt Estèins àn arciamê un móc de sté gînt vésta ânca l' âria bòuna ed relatîva supurtasiòun mésa só da i Prîncip ed Ferêra ind i cunfrûnt ed j abrèi.

Int al 1597 a gh'é stê 'n'êter e pió grôs spustamèint 'd abrèi; dôp che gh'é stê l'arnûnsia ed la capitêla estèinsa, Ferêra,  lasêda al Stêt ed la Cēşa, dimòndi abrèi ferarèiş în andê a drê al Dóca int la nōva capitêla, Mòdna, e, in nómer pió grôs, ânch a Rèz e ind i cèinter pió impurtânt dal nōster teritôri: Curèz, Scandiân, Nuvalêra. Sté fât l'à fōrsi cucê per fêr tirêr só la sinagôga "Offitio grande" o "Sinagoga Maggiore" in véia Migliorati dóv' adès a gh'é al nómer 8.

Int al 1607 în documentê, in sitê, trí stâbil ed religiòun ebràica, tót gestî, drêda un privilèg dê dal dóca Alfonso, da la faméja Foà. Un documèint dal 1652, tgnû da cât int l' Archévi de Stêt ed Rèz e studiê dal profesōr Badini, l'arpôrta al nutési ed l' arîv in sitê 'd un sintunêr 'd abrèi, portughèiş, scapê 'd Amburgo.

Int al 1669 a vîn butê zò la principêla sinagôga ed la sitê, ciamêda "Offitio grande" ch' l' ēra in véia Migliorati aşvèin a la cēşa ed Sân Zvanèin.

Mó per vèder a tirêr só la nōva sinagôga (ciamêda sèimper "Sinagoga Maggiore"), fâta int al ghèt dôp ch' l' é stê finî (1671), bişògna spetêr al 1672: la vîn tirêda só lògn al lê a matèina ed via ed l' Âquila, int al guâst 'd un stâbil che, alōra, l'ēra ed Lucrezia Calgagni, badèsa dal cunvèint sitadèin ed Sân Pēder Mârtir.

Al stâbil l' armâgn acsé, cme l'é stê tirê só, per dimòndi ân; a 's sa che int al 1755 a vîn unrdnê un nōv Aron fât dal scultōr Agostino Canciani: a 's trâta 'd un elegânt tabernâchel destinê a tgnî dèinter al Sefer Torà (Rôtol ed la Lèg).

Int al 1849, vésti al bróti cundisiòun dal stâbil, a  vîn decîş ed fêren ûn nōv. Al stâbil al vîn disgnê in stîl ciamê "neoclassico" da l'architèt arşân Pietro Marchelli; égh vîn fât, (acsé cm' a vîn permés da la nōva âria ed libertê e indipendèinsa), 'na facêda lêrga e legânta e un intêren lusèint e monumentêl, dubê cun clòuni e afrèsch.

La sinagôga la vîn inavgurêda al 15 de znêr 1858 cun 'na fèsta straordinâria, la cēşa 'd abrèi l'armâgn in funsiòun fîn a j ân ed la Secònda guèra mundiêla, int al 1944 a 'gh vîn dê di dân int al bumbardamèint ed Rèz. Dal dôp guèra, un pô per i pôch abrèi a Rèz e ânca perché la comunitê ed Réz la và a finîr in còla ed Mòdna, int al stâbil an 'gh vîn pió fât dal funsiòun.

Int al 1956 j antîgh adôb, cul al belésim Aron in mêlmer sculpî, scampê al ruvîni ed l'ûltma guèra, în stê spustê e purtê in Israele int la sinagôga ed Kiriat Shmu 'el  'd Haifa in dóve a gh'în incòra..

I lochêl ed la vècia sinagôga în stê druvê cme tipograféia, l'é stêda pó bandunêda, dôp al crôl ed la cópla a metê ed j ân Sinquânta, e l'é stêda lasêda in ruvîna per un móc ed tèimp.

Vêrs la fîn dal 1990 a vîn cumîncê un prém grôs intervèint ed restâver cun l'arfêr j elemèint 'd urnamèint ed la facêda e la sistemasiòun, cme l'ēra in urégin, ed l'intêren.

Int al 2003 a vîn dê al véia a un secònd restâver: l'antîga cópla, dôp un lavōr ed precisiòun durê 'd j ân, l'é stêda arfâta cun la tètnica ciamêda "Anastylosis" ( la tetnica "Anastylosis", l'é fâta da un stódi e amzûri scropolōş, e, dóve l'é pusébil, l'ûş 'd elemèint architetônich uriginêl).

L'intervèint l'é andê a drē cun precisiòun al prugèt ed Pietro Marchelli, a 's é druvê al tètnichi artigianêli dal XIX sècol, fât sòta l' Êlta surveliânsa ed la Sovintendèisa per i Bèin Cuturêl e Architetônich ed l' Emélia. Sté intervèint l'à turnê a dêr a la cópla l' impunèinta impalcadûra uriginâria, fâta da baróli in lègn ed piôpa: ''un'opera grandiosa e di riuscita tanto felice da non poter invidiare alcun'altra in Italia…'' acsé cme l'é stêda, a só tèimp, spieghêda dal Marchelli. La cópla ed la sinagôga la 's pōl vişitêr atravêrs 'na schêla fâta a pôsta (in Itâlia la gh'é sōl lē a còla ed Firèinsa).

Al 7 setèmber 2008 in ucaşiòun ed la "IX Giornata Europea della Cultura Ebraica" la sinagôga la vîn turnêda arvîr al póblich.