|
L'Aradûra e la Sèmna
|
|
L'aradûra (Quêder ed Rudolf Koller) |
|
La sèmna |
|
L'aradûra
Ind i tèimp indrē, cme adès, dôp la vindèmia as cumincêva la preparasiòun dal trèin per la sèmna dal furmèint. La préma operasiòun l'ēra l'aldamêda. Al cuntadèin al purtêva l'aldâm, cun al câr tirê da i bō, int al câmp in dóv' al fêva di móc céch luntân 4/5 mēter ûn da cl'êter e més in filêr, trî o quâter a secònd ed la larghèsa dal câmp. Dôp al stremnêva l'aldâm, cun un furcòun, per tót al câmp. Dôp a cumincêva l' aradûra ch' la gnîva fâta cun un tîr ed soquânt bō o vâchi. L'uşvéj druvê, al piōd, l'é ûn di pió antîgh ch' as cgnòsa. Còl tót in lègn (piudèina) al vîn druvê fîn vêrs la metê dal '700 che al vîn cambiê da còl cun la pûnta in fèr e, a la fîn dal 1800, as cumîncia a druvêr còl tót in asâr. Vêrs al 1920 a sêlta fōra i prém tratōr, Landèin, FIAT, Same, Orsi, Buba, mó int i nôster câmp la piudèina la s'é vésta druvêr ânca dôp al 1950. I bō ēren guidê dal paradōr, l'òm, o pió despès un ragâs, che, cun di tocasó lòngh, l'incuragêva e al parêva só i bō al tîr. Al paradōr al gh'îva ânca un êter un impègn un pô pió delichê: mia sōl al duvîva guidêr bèin al bèsti, mó al duvîva ânca stêr atèint ch' an cambiés l'armunéia dal tîr a câşva ed la manēra ed fêr, zò 'd bérla, 'd 'na quêlch bèstia. I buvêr miōr ēren quî che, pió che cun la frósta, a parêven só al bèsti cun la vōş. |
|
I bō destinê al lavōr a gnîven més insèm a dû a dû e alenê al zōv al pôst ed dréta o 'd mansèina e ēren mantgnû sèimper in cla puşisiòun tót al vōlti che gnîven druvê a rêr a sparèc. Al cuntadèin al caminêva dèinter al sōlch pèina fât e al guidêva al piōd cun al mân, l'al tirêva só o l'al spustêva a secònd ed j ustâcol e impidimèint ch' al catêva. Cól lavōr che fâdigōş, fât dal sudōr ed l'òm e dal bèsti, al cumincêva al trèi o al quâter ed la matèina in dóv' as cunsêven al bèsti che a gnîven pó tachêdi al piōd e s' anadêva int i câmp a lavurêr un pô 'd tèra, vêrs al j ôt, ôt e mèz a gnîva purtê da magnêr e as fêva clasiòun, insém a i gôşel, cun ōv frét o fritêda, salâm, gnôch frét, vèin e âcva frèsca. A mèzdé a se stachêva e s' andêva a cà, as cunsêva un pô al bèsti e sōl dôp còst al cuntadèin al dişnêva, ghe vdîva, un pô ed gabanèla e incòra int i câmp fîn a sîra, fîn a quând a se ghe vdîva. |
|
L'aldamêda incō |
|
Dal 1900 int al grôsi aşièndi, masmamèint in bâs' Itâlia, l'aradûra la gnîva fâta cun di piōd cun al carèl a bilancēr tirê cun un impiânt ed côrdi cmandê préma da mâchini a vapōr pió avânti da la corèint elètrica. Finîda l'aradûra dal câmp, l'ēra necesâri spianêr bèin al trèin. L'ēra un lavōr ch' as fêva cun la rèbga ed lègn a impalcadûra stèinca. L'uşvéj, tirê da 'na còpia ed bō, (préma che ânch in cól lavōr ché a rivés al mâchini) lòngh a l'istès percōrs dal piōd, al purtêva piantê dal pûnti ed fèr che a şbrişlêven i gôşel fât dal gmēr dal piōd. A cól pûnt ché, şbrişlê i pió dûr cun la sâpa o cun al badîl (int i tèimp incòra pió antîgh ânca cun la mâsa) e 'na pasêda cun la rebghîna a cadèina as prîva semnêr. Incō tót còst al vîn fât cun la rèbga a désch tachêda a un tratōr. Tóta la lavurasiòun la gnîva fâta préma che rivés al frèd. Al prémi brinêdi, al furmèint al duvîva èser bèle nasû e al sō piantèini èser bèin piantêdi. Sōl acsé arén prû andêr, cun sicurèsa, cûntra ânca al pió grôsi anvêdi. L'aradûra 'd un câmp l'ēra un lavōr lòngh, al priva durêr ânca 'na giurnêda. As fêven dimòndi fermêdi. As duvîva fêr in môd che né al bèsti né j òm an fésen dimòndi fadîga, masmamèint còl ch' al guidêva al piōd. |
|
La sèmna
As semnêva da la fîn 'd utòber a i prém ed nuvèmber cun la lûna bòuna e cun quêlch superstisiòun: int al dé 'd la smâna dal Nadêl ed l'ân préma e mai ed venerdé. La sîra préma ed la sèmna al furmèint, ed l'anêda pasêda, al gnîva arsanê per salvêr dal macòun (un fónz ch' al ciâpa al granâj) e dal bèsti int la tèra. 'Na manêda ed veirdrâm la gnîva mésa in un tigîn cun 'd l'âcva e fât scaldêr per fêrel disfêr. La solusiòun utgnûda acsé la gnîva vudêda int 'na caldēra cun la zûnta 'd âcva frèda. Dôp ed còst, int 'n ângol ed la tēşa, a gnîva mucê 'na quantitê ed furmèint necesâri per 'na giurnêda ed sèmna in dóv' in séma, cun un recupiĵnt, égh gnîva vudê la solusiòun preparêda, int al mèinter al furmèint al gnîva şmeşdê cun un palôt. Fât còst al furmèint al gnîva destèiş in manēra che al prés sughêres e la matèina dôp al fós prûnt per la sèmna. |
|
'Na vècia mâchina da semnêr |
|
Al furmèint al s'é sèimper semnê a mân a spâj e a turnêdi. Al cuntâdèin cun un sachèt de smèinsa a tracôl al caminêva in môd pêra e al stremnêva la smèinsa cun un gèst lêregh dal brâs. In dimòndi chêş a s'é semnê a mân fîn dôp la secònda guèra mundiêla perchè i cuntadèin, quêşi tót e-mzêder, an gh'îven mia i bèsi per cumprêr dal mâchini. Dop avèir semnê as fêven i fusadèl ed fiânch p'r al lòngh cun la giósta pendèinsa in môd da fêr pasêr l'âcva int i fôs ch' ēren a i cunfîn dal câmp, che gnîven tgnû pulî prōperia per fêr córer l'âcva. Stî fusadèl ēren fât cun al piōd o dmèj incòra a mân cun un badîl o cun 'na vânga o cun 'na sâpa. La préma mâchina da semnêr l'é stêda fâta int al 1662 da l'italiân Giuseppe Locatelli: l'ēra un casunèt, ch' al gnîva tachê al piōd, cun un distribudōr a cucêr ch' al girêva cun al muvimèint ed l'istès piōd. Un êter italiân, al bulgnèiş Giovanni Cavallina, int al 1670, l'invèinta la préma mâchina da semnêr mecânica, che la vîn perfesiunêda dal bresiân Francesco Lana. Perfesiunêda incòra di pió da l'inglèiş Jethro Thull int al 1701 al pûnt che da la mâchina ed Tull a deşvînen còli che vînen druvêdi al dé 'd incō. La préma mâchia nōva inglèişa l'é stêda fâta sōl int al 1730 e int al 1784 l'é stêda trasfurmêda int un giuièl ed la mecânica. Al prémi mâchini da semnêr a s' în vésti in Itâlia sōl a i prém dal 1900 e ēren fâti a l'èster. Còli fât in Itâlia as vèden insém al marchê vêrs al 1934/35. A la fîn dal 1935 a nâsen al prémi mâchini Garavini. La préma mâchina Garavini, l'ēra fâta da 'na tramògia, in dó gnîva més la smèinsa, cun, int al fònd, divêrs bûş coleghê cun di tûb ch'as pîghen in dó la smèinsa la pasêva per rivêr a tèra. A gh' ēra 'na lēva, manuvrêda a mân, ch' la permetîva 'd arvîr e sarêr i bûş; a livèl ed tèra a gh' ēra di désch girèvel che permetîven a la smèinsa d' èser suplîda. L'é pó al gèner ed mâchina da semnêr ch' as drōva incòra al dé 'd incō I cuntadèin a l'inési, per tirêr sté mâchini, a druvêven i bō che gh'îven int la stâla, pó pian pianèin a s'é pasê al tîr mecânich di tratōr. La sèmna dal furmèint ed nôrma la vîn fâta dôp la cultûra 'd un prê (èrba mèdga o sarfòj), 'n êtra manēra, druvêda despès, l'é còla 'd l' artstòpi, oséja semnêr per dû ân, ûn a drē a clêter, int l' istèsa tèra. Dôp avèir semnê, per quacêr la smèinsa, as parşêva al trèin cun la rebghîna a cadèina. |