La Pruvîncia

 

Al Stèma

Al Gunfalòun

Palâs Allende (al vèc Palâs dal Dóca)

Ai tèimp préma ed la stôria.

 

La Pruvîncia ed Rèz l'é óna dal pió réchi ed catêdi ed rèst fât prema che l'òm l'inventés un môd per scréver e ânca tr' al dmèj esplurêdi d' Itâlia.

I sègn ed la preşèinsa ed l'òm, ind la zôna arşâna, a 's arfân a rèst catê in 'na séngia dal prém peréiod ed l'etê ed la prêda (da dû miliòun a dêş méla ân fà cîrca), cgnusû in tót l'êrch dal culèini, fra Queriêgh e Quâter Castē, ed cól peréiod lé, al Ghiêrd, a gh'é al pió réch sît a l' avêrta catê insém sté séngi ed l'Emélia Rumâgna.

Bòuna pêrt, invêci, dal testimuniânsi dal peréiod ed mèş ed l'etê ed la prêda (X-VI mél ân p.C.) a 's câten int al j êlti vâl ed l'Apenèin dóve j acampamèint estîv ed câsa a 's câten tót atâch a i pâs o i laghèt nasû ind l'etê dal giâs.

Pió cêr, mìa ch' a 'gh în sìa mìa, a sèmbren i sît ind l'êlta pianûra o int al prémi culèini, per eşèimpi cme int al cmûn 'd la Fôla.

Int al peréiod dôp, còl ed l'ûltma pêrt ed l'etê ed la prêda, la zôna ‘d l'arşân l'é stêda frequentêda dimòndi, préma ed tót ind la zôna fra la mèdia pianûra e la préma fâsa dal culèini.

Fra i dimòndi sît a 's dêven arcurdêr quî ed Campêşen, Rivaltèla e Ciòza.

A Ciòza l' 11 setèmber dal 1940 in 'na chêva è stê catê, dal Luigi De Buoi, un dutōr de Scandiân, la statvèina ed dòna in prêda cnusûda cme "Venere di Chiozza" (3500 p.C.), tgnûda da cât int al Muşèo Cévich ed Rèz, e dóve è gnû fōra ûn di pió grôs e antîgh simitèri d’ Itâlia (bèle cgnusû da Gaetano Chierici int al 1820- 1830). La Tâna ed la Musèina ed Bursân dóve, int al novèmber dal 1871, don Antonio Ferretti al câta al prém manarèin, còsta l' é 'na grôta che, int al peréiod ed l’etê dal râm (3.300- 2.300 p.C.), la vîn druvêda cme simitèri.  An và mìa scurdê Luceria (atâch a Canòsa) un antîgh cèinter comercêl dal peréio che da i Lègor al và a i Rumân bèle cgnusû dal studiōş dal stèli e ‘dla matemâtica egisiân Claudio Tolomeo (85 – 165).

Mó l’é, préma ed tót, int l’etê dal Brònz che int la pruvîncia ed Rèz a ‘s mócia un pô di pió ed gînta, quând a vînen tirêdi só, tr’ al XV e la préma metê dal XII sècol p. C., quêşi un sintunêr ed terimêri, óna ed còli, Sânta Rôşa ed Puvî, in cōrs d’ esplurasiòun a partîr dal 1983, l’é dvintêda al schêv pió impurtânt pr’ al stódi insém a l’ etê dal brònz dal terimêri.

In pianûra dimòndi în i sît ed l’ûltem peréiod ed l’etê ed la prêda fra quisché, Râza frasiòun ed Campêşen, al pió grôs e dóve pôch tèimp fa è stê catê ‘n’ imperdghêda lònga 300 mêter ch’ la sgnêva i cunfîn ‘d ûn di tânt vilâg preşèint in cla zôna, e materiêl mortuâri (tòmbi cun di vastèin). Còst l’ é un sît ed la préma metê dal V sècol p.C. cîrca catê int al XIX sècol da Gaetano Chierici. Pôchi în al testimuniânsi ed l’etê dal râm, mìa per còst pôch interesânt, vést che fra còsti a gh’òm dû di rêr abitê (a Sânt’ Ilâri e Rubēra) ed la Cultûra dal Bicêr a Campâna (têrda etê dal râm; 2500-2300 p.C. cîrca)

An và pó mìa scurdê la réca preşèinsa etrósca testimuniêda da l’ abitê ed Servirōla a Sân Pôl e da i splêndi pilastrèin ed Rubēra, i rèst dal tòmbi rumâni ed la zôna ed Sân Mavrési insém a la Via Emélia.

Ed grôsa purtêda stôrica în pó al tânti véli rumâni stremnêdi int la bâsa, dèinter la rêda dal lénia dal centóri, bèin tgnûdi da cât còli fr’ al Cròstel e l’ Èinsa.

Ind i Giardèin, a Rèz, a vêl la pèina ‘d andêr a guardêr al Monumèint Mortuâri di Concordi (fōrsi ed la préma metê dal I sècol d.C.), catê a tâch a Burèt (al fêva pêrt dal simitèri rumân ed Bersèl), l’é stê dal tót arfâta la ringhēra in mêlmer d’ atōren a la tòmba ed la faméja di nôbil ciamê apûnt Concordi, ‘na strutûra dubêda da basrilêv cun i ritrât ed la gînt ed la faméja

A la fîn dal IV p.C. sècol j Etrósch che deşvînen da l'Ómbria, a decéden de şlarghêres vêr la Pianûra Padâna a fònden i cèinter principêl ed l'Emélia cme "Felsinea" (Bològna), "Mutina" (Mòdna), Spina, "Misa" (Marzabôt), Piasèinşa.

Vers la fîn dal V p.C. sècol j Etrósch, batû da i Gâi insém al Ticino, în custrét a ritirêres da dóve ēren gnû; la pianûra ed l'Emélia, da Bològna a Piaşèinsa, la vîn ocupêda dai Boi mèinter al tribó di Légor a vân ocupêr al versânt ed l'Apenèin. I bârber a mâsen, brûşen a ruvînen e a pôrten via tót. Per sgnêr al grôs deperimèint a sègvit dal j invasiòun di bârber, Sânt’ Ambrōş int al só viâş un Emélia, fât a la fîn dal IV sècol, al dîş che Rèz l’é un "cadavere di città".

Sèimper a la fîn dal sècol a 's pêrla per la préma vôlta ed Tanetum (Sânt'Ilâri) e int l'istès peréiod arîven al prémi nutési ed Brixellum (Bersèl). L'é al peréiod ed la cunquésta rumâna ch' la pôrta a la costrusiòun dal filòun ed la regiòun: la Via Emèlia fâta fêr da Marco Emilio Lepido tr’ al 189 e al 187 p.C.. Lòngh a sté strêda int al 183 p. C., atâch al rîvi ed còl ch’ al gnirâ ciamê Cròstel a vîn tirê só, dal pêrt ed còla che incō l’é vìa Ròma, un acampamèint ch’ al dvintarà al prém cèint ed Regium Lepidi: la futûra Rèz. In pruvîncia i rumân a fân ânca la strêda ch’ la va da Rèz a Bersèl.

L' Apenèin arşân al gh' à al só mâsim luşōr int l' XI sècol, cun al paèiş ed Canòsa al cèinter ed la polética europèia cun Enrico IV e Matélda prutagunésta ed la lôta fr' al Papêt e l'Impēr. A la môrt ed Matélda al sō proprietê, pôch a la vôlta, a 's tōrnen a tōres l'indpendèinsa di fèdev, per pó pasêr sòta al Cmûn ed Rèz. Pió têrd divêrsi sitadèini ed la pianûra, bèle sît ed cōrt cme Scandiân o Curèz a vînen unîdi sòta al gvêren ed la faméja ed j Este, per furmêr al Duchêt ed Mòdna e Rèz

Fîn a la fîn dal XVI sècol al duchêt l'é unî politicamèint ânca a la sitê ed Ferêra. Int al XIX sècol, dôp al peréiod ed Napoleòun cun la furmasiòun dal Dipartimèint dal Cròstel e dôp la Restaurasiòun al duchêt l'à 'vû ânca un şbôch vêrs al mêr cun al pruvînci, insèm a Mòdna, Rèz, e Guastâla, ed Frignân, Garfagnâna, Lunigiâna, Mâsa-Carêra.

 

La nâsita ed la Pruvîncia ed Rèz

 

L'istitusiòun ed la Pruvîncia ed Rèz la vîn fâta int al peréiod ed l'unitê nasiònêla e l 'ingrès ed la comunitê arşâna int al Règn d' Itâlia. Dôp la fûga, l' 11 zògn dal 1859, dal dóca Francesco V (1819 – 1875), al cumisâri dal rè Luigi Carlo Farini (1812 – 1866) al divéd l'Emélia in: "Provincie, Circondari, mandamenti e Comuni".

Al decdrêt dal 27 dicèmber 1859 n. 79 al dà a la Pruvîncia ed Rèz 46 cmûn (ûn comûn in pió rispèt adèsa per la preşèinsa dal Comûn ed Gaşân, scanşlê int al 1870) cun 230.246 abitânt. L' ât uficêl ed la nâsita ed la Pruvîncia l'é dal 21 ed mêrs 1860 quând a tōt pè, int al Palâs Nasionêl (incō l'é ciamê Palâs Allende) e sòta la presidèinsa ed l'Intendèint generêl Domenico Marco,  al prém Cunséli pruvincêl.

Al Cunsèli elèt alōra l'é fât da bòuna pêrt ed la clâs dirigînta liberêla gnûda fōra da i fât dal Risorgimèint.

Al prém presidèint dal Cunséli pruvincêl l'é Giulio Cesare Vedriani (1789 – 1875), figûra stôrica dal Risorgimèint arşân. In sègvit, cun l'apruvasiòun ed la lèg comunêla e pruvincêla dal 20 ed mêrs dal 1865, a vîn cunclûş la sistemasiòun ed j èint lochêl; j ôrghen ed la Pruvîncia în: al Cunséli pruvincêl (fât da quarânta elemèint elèt) e la Deputasiòun, l' ôrghen ed gvêren fât da ôt elemèint elèt int al Cunséli.

Al Perfèt l'é al Presidèint ed la Pruvîncia e 'dla Deputasiòun dal mumèint che l'èint lochêl da teritôri l'é vést in môd principêl cme sègn 'd un gvêren nasionêl cmandatâri e mìa cme ôrghen 'd un gvêren lochel indipendèint da còl centrêl. Al cumpetèinsi ed la Pruvîncia d' alōra a trâten préma ed tót la gestiòun dal teritôri (al strêdi pruvincêl, al contròl dal j âcvi, al tâj di bôsch, la câsa e la pésca), l' asistèinsa e la beneficèinsa per i "mentecatti e  poveri" in pió a l'istrusiòun ind al scōli superiōri e int al scōli tètnichi.

Quând a cumîncia andêr in funsiòun al rifōrmi dal j aministrasiòun vrûdi dal gvêren Crispi, a và in funsiòun, per mêrit dal T.U n. 5291 dal 10 fervêr 1889, ânca l'elesiòun, da pêrt dal Cunséli, dal Presidèint ed la Deputasiòun, siēlt tra i cunsiliêr.

Al prém Cunséli elèt cun la nōva lèg al tōş pè al 2 dicèmber 1889 e al presidèint elèt l'é un prutagunésta ed prém piân ed la véta cunômica e polética arşâna ed lal secònda metê 'dl' Otsèint: Ulderico Levi (1842-1922).

In mèz ai bânch ed l'opusisiòun a gh'é a sêder al câp di socialésta Camillo Prampolini (1859 – 1930) che int al 1894, in ucaşiòun dal "lègi specêli" apruvêdi, al prém ed lój, dal gvêren Crispi al preşèinta, in Cunséli Pruvincêl, 'na grôsa prutèsta cûntr ' al tentativ ed tōr via al j asociasiòun dal Partî Socialésta (fât pó sucès al 22 otòber ed cl'ân).

Cun al pasâg al nōv sècol e l'arîv dal "decollo amministrativo" dal stêt ch' al sègna 'l tèimp di gvêren Giolitti (dal mâg 1892 – al lój 1921), a gh'é un grôs e-şvilóp ed la rêda ed j impiânt di servési póblich (stradêl, feroviâri, telegrâfich e telefônich) e a vîn inviêda 'na gajêrda stagiòun ed progèt, ânca pervía di nōv câmp, che al règoli in matèria ed lavōr póblich a dân a la Pruvîncia, in môd particulêr ind i setōr dal j âcvi dal forèsti e dal bunéfichi.

Sté peréiod l'é sgnê, in Cunséli pruvincêl, da la nōva aministrasiòun socialésta (dôp al j elesiòun dal 1902 a la presidèinsa a tōş pè Alberto Borciani) mèinter in qualitê ed cunsiliêr pruvincêl a fà al só nuvisiêt polétich-aministratîv ûn di futûr pêder ed la Costitusiòun Italiâna: Ruini Bartolomeo (1877 – 1930) dmèj cgnusû cme Meuccio Ruini.

L' aministrasiòun socialésta la vîn cunfermêda a gvernêr la Pruvîncia int al j elesiòun dal 1914 e in còli dal 1920, al j ûltmi ch'a vînen fâti in môd regolêr préma ed l'arîv dal regém fasésta.

Al 4 ed zógn 1923 a tōş pè al nōv cunséli pruvincêl tót fasésta. La lèg n.2744 dal 27 ed dicèmber 1928 la scanşèla al sistêma dal j elesiòun e i cumisâri o al cumisiòun straordinâri ch' a guîden al pruvînci a vînen cambiê cun un Prèsid, jutê da un vîce Prèsid, e ânca da un retōr pruvincêl (tót quânt numinê cun decrêt dal Rè só prupôsta dal Ministêr ed l' Intêren).

Dal 1927 la Pruvîncia la vîn guidêda da 'na "Regia commissione straordinaria", cun presidèint Mario Muzzarini che, a partîr dal 1929 cun l'istitusiòun dal "Rettorato provinciale", al ciâpa la cârica ed Prèsid, jutê da un vîce PrèGsid e da sèt retōr.

 

Da la fîn dal fâsio a i nôster dé

 

A la fîn dal regém fasésta la Repóblica Socêla ed Salò la mèt l'avtoritê socêla int al mân 'd un cumisâri dal Perfèt. Int al mèinter fîn dal 1944 al Cumitêt ed Liberasiòun ed l' Êlta Itâlia al fà un "decreto per l'assunzione dal parte del CLN dei poteri di amministrazione e di governo nei territori occupati", in dóve al fêr ed la Pruvîncia al vîn purtê ad èser pió atâch al teritôri.

A la fîn ed la guèra, l' 8 ed mâg 1945, a la preşèinsa dal perfèt Vittorio Pelizzi a 's riunés la Deputasiòun pruvincêla, ch' a gh'é stê més incòra al vèc nòm cun un decrêt dal Perfèt só prupôsta dal Cumitêt ed Liberasiòun Nasionêla lochêl.

Camillo Ferrari al vîn ciamê a la presidèinsa, cun vîce presidèint Riccardo Cocconi e Giovanni Manenti. La nômina l' armâgn cumpît dal Perfèt fîn al j elesiòun aministratîvi dal 1951 quând, per la préma vôlta, a 's vōta pr' elèger al Cunséli pruvincêl e dóve a gh'à sucès, a la diresioòun ed la Pruvîncia, 'n' aleânsa  tra socialésta e comunésta; al Cunséli pruvincêl, fât da 30 elemèint, l'elêş Dante Montanari presidèint ed la Giûnta che, int tót al tèimp ed la só presidèinsa, a 's dèdica a un grôs progrâma ed ricostrusiòun, in particulêr, int al setōr dal ôvri póblichi cme al strêdi.

Ind i dêş ân dal secònd dōp guèra la Pruvîncia l'à cumpagnê, promòs e partecipê, dèinter a i grôs cambiamèint ed la socetê e 'dla cunuméia, a la modernişasiòun dal teritôri.

J urganîşem che dirégen la Pruvîncia àn avû, a partîr da l' Unitê d' Itâlia, divêrs nòm: Cunséli pruvincêl, dirèt da un Presidèint, dal 1860 al 1925 e dal 1951 a incō. Al tèimp dal fâsio a gh'é stê un Cumisâri dal Perfèt ed l' Aministrasiòun pruvincêla e dal 1945 al 1951 la Deputasiòun pruvincêla, ch' la gh'ēra bèle dal 1889 elèta dal Cunséli, cme la Giûnta fîn al 25 ed mêrs 1993 dóve, cun la lèg n.81, al Presidèint ed la Pruvîncia al vîn elèt diretamèint dal pōpol e, ind l'istès mumèint a vîn dê al Presidèint elèt al cûmpit ed numinêr i cunsiliêr pruvincêl ch' andrân a furmêr la Giunta pruvincêla.

In sté môd la fōrma ed gvêren ed la Pruvîncia, che préma al s' arfêva al mudèl parlamentêr, la vîn acsé aşvinêda al mudèl presidensiêl. Al prém presidèin elèt, dōp la nōva lèg eletorêl, l'é stê Roberto Ruini. Cun la 'stèsa lèg a vînen pasêdi, da la Regiòun a la Pruvîncia, dimòndi impurtânti dèleghi pr' al gvêren dal teritôri ed cumpetèinsa.

Cun al j elesiòun dal 13 ed zógn 2004 a vîn elèta Sonia Masini, préma dòna  arşâna a 'd avèir sté incâregh.

 

Quisché i nòm dal persòuni elèti a dirigér la Pruvîncia ed Rèz: