La Prēda 'd Bişmântva

La Prēda 'd Bişmântva la 's preşèinta cme un grôs sasòun masés (1047 mēter i.l.m.) dóv' in séma a se şlêrga 'na grôsa spianêda pîna 'd êrba ed 12 èter, 'na vôlta druvêda tóta cme pàscol, incō in bòuna pêrt quacêda da carpanèin e nisōli.

La Prēda l'é fâta ed sâs rèst di depôşit ed sâbia marèina dvintêda dûra e ch' la sé pugêda ind al fònd int al peréiod ciamê "Miocene" oséia 19 miliòun 'd ân fà cîrca.

In mèz al sâs a gh'é ânca 'd j êter minerêl, masmamèint quêrs, e ânca dimòndi sègn 'd urganîşem (gós ed lumaghîni ed mêr, ôs de spógni, dèint ed pès, masmamèint ed pescân) che fân da testimòni ed la stôria e 'd la véta ed la Prēda int al j etê 'd préma 'd la stôria.

Cun 'na lughèsa 'd un chilômeter, 'na larghèsa ed 240 mēter, êlta da la spiâneda ai só pē 300 mēter l'é còl che gh'é armêş dôp la ruşghêda dal tèimp fâta int i sècol.

Cun i schêv fât a Câmp Pianèli, un sît a i pē 'd la Prēda vêrs la pianûra (schêv cumincê al 15 utòber 1875 da Gaetano Chierici) è stê catê al pasâg ed persòuni a partîr da l'ûltem préiod ed l' etê 'd la prēda (în stê catê, per chêş, di bagâj in prēda da salghê  lavurê a mân, cme pûnti 'd frèci, lâmi, schègi, che 's arfân a cól peréiod là) catêdi 'd rèst ch'es fân pió sustgnûdi per la civiltê ciamêda "protovillanoviana", oséia la civiltê che gh'ēra tr'al 1175 e al 960 p.C. (vêş cun dèinter dal sèndri ed môrt, al dé ìd incō tgnûdi da cât int al Muşèo Cévich ed Rèz).

Muntâgna sâcra e quêşi mâgica ed l' Apenèin arşân, prēda citêda da Dante int al IV cânt dal Purgatôri ed la Divîna Cumèdia, mó, secònd e-stódi fât da pôch, ânca altêr cēltich: la Prēda ed Bişmântva l'é cme'na pêrla 'd la vidûda 'd l' Apenèin arşân e un testimòni mót ed la só stôria.

Int i parâg ed la Prēda a gh'é la prōva che gh'é stê pôca gînta int al peréiod ed l'ûltma pêrt ed l'etê 'd la prēda antîga (2 miliòun e mèz 'd ân fà), a's câten sègn ed gînta int l'ûltem peréiod ed l'etê dal râm, în rèst ed la cultûra dal bicēr a fōrma 'd campâna catê int la spianêda ed Câmp Pianèli (metê dal III sècol p.C.).

Sèimper in cla spianêda s'é fermê ed la gînta int l'etê dal Brònz ed mèz (1550-1400 p.C.), in dóv' è stê catê ânca di rèst ed capâni ed la préma pêrt dal Brònz pió nōv (1300-1250 p.C.). Al gróp ed cà al fêva pêrt ed l'ocupasiòun ed la bâsa muntâgna da pêrt ed la cultûra dal terimêri. Int l'ûltma pêrt ed l'etê dal Brònz (XI-XII sècol p.C.) la burghêda l'é stêda spustêda in un pôst ritgnû pió adât e int al pôst ed préma a gh'é stê fât un simitèri in dó è stê pó catê 50 tòmbi.

Zôna tgnûda da popolasiòun cêltichi e légori, l'é stêda ânca zôna in dó àn sêrchê 'd infilêres ânca j Etrósch l'é stêda pó ciapêda da i Rumân int al II sècol p.C.

A partîr da la fîn dal VI sècol p.C. e fîn al IV sècol p.C. in dôp al Câmp Pianèli l'é turnê a èser ciapê da j Etróst e da i Légor. Secònd soquânt parèir la Prēda la pré èser al "Suis montium", citê int al XXXIX léber ed la "Ad Urbe Condita" (la stòria ed Ròma da la só fundasiòun) ed Tito Livio (59-17 p.C.), e al sît ed 'na batâlia ed la campâgna militêra ed Marco Emilio Lepido cûnt'r a i Légor int al I sècol p.C.. Per difènder da nōv atâch la zôna cunquistêda, i Rumân, in séma 'l spîgol ciamê "Fontanacornia", ûn di spròun a nōt ed la Prēda,  arén tirê só un castèl, al Castrum Bismantion, è stê scrét ch' al gh'ēra incòra a i prém dal VII sècol. La difèişa la duvîva guardêr da l'êlta la strêda da Pèrma a Lóca, che alōra l'arcalchêva 'na pió antîga strêda rumâna. Al castèl al pâsa in mân a i bişantèin ch' al ciâmen "Kastron Bisimanto" o "Castrum Bismantum" dôp ed lōr l'é pasê a i Longobêrd préma dal 628. Sòt ed lōr al castèl al dvèinta al cèinter 'd un "castaldato" ('na circoscrisiòun aministratîva gvernêda, in âmbit civîl, militêr e giudisiâri, da un funsionâri dal rè) cun quâter cōrt, tra quistiché còla ed "Malliaco" incō al bōregh al vîn ciamê "Maillo".

Unîda al cumitêt ed Pèrma int al 781 da Carlo Magno (742-814), l'é pó pasêda a i Supponidi e dal 950 a i Canòsa: quisché àn tirê só al "Castrum Novo" (còl che incō l'é Castelnōv) che, int al 1111, l'é stê regalê dal Matélda al cunvèint ed S. Apollonio ed Canòsa.

Int al XII e XIII sècol Bişmântva l'é stêda al cèinter ed quistiòun tra i Da Bismantova (un râm ed la râsa di Dalli) e i Da Palude e al Cmûn ed Rèz, che pretendîven al pusès, fîn quând int al 1409 l'é pasêda sòt al gvêren Estèins, in dó la gh'é armêşa fîn a l'unitê 'd Itâlia (1859).

La Prēda cun tóta la zôna l'é intōrna, interesânt p'r al stódi di rèst antîgh e p'r al stódi dal siĵnsi naturêli,  la fà pêrt dal Pêrch Nasionêl d' l' Apenèin tôsch-emiliân, fundê int al 2001.

L'é la figûra pió cgnusûda e ch'es vèd ed l'Apenèin arşân: quând al pelgrèin al rivêva só la "fiera sponda" dal "selvoso Appennin",  cm' al scrivîva Ludovico Ariosto, e 's fêva fōra da in sém a j êlt pâs ed Pradarèina e Uspdalâs, l'arcgnusîva subét la sêgma ed Bişmântva.

Difâti per sècol, cól sasòun da i spîgol vîv, piantê int al cèinter ed l'Apenèin arşân, la fât al funsiòun ed segnêl naturêl per la véia, 'na vèira "strèla cumèta" ed sâbia dvintêda, int i sècol, dûra cm' al cimèint ch' la dêva la giósta diresiòun al percōrs di prēt, òm armê, pastōr, mercânt e tèsti cun la curòuna che girêven p'r al nôstri muntâgni.

Al pricipêli strêdi ed la stôria antîga ed l' arşân, còla "Verablense" (cla pasêva da "Verabolo" un castèl antîgh – adèsa an gh'é mìa pió – cl'ēra pió o mēno in dóv' incō a gh'é Carpnèida) dal Sècia e còla "matéldica" da Canòsa, andêven tóti dō vêrs la carateréstica Prēda.

I prém schêv a Bişmântova a 's arfân al 1865, fât da don Gaetano Chierici, diretōr dal muşèo ed Rèz. D' alōra Câmp Pianèli l'à dê indrē dimòndi tòmbi, masmamèint in osâri fât da vêş grōs a dû côni cun i relatîv corēdo. 'Na sèria impurtânt ed pès in cerâmica, cun di bagâj in ôs o brònz fât a mân e da êter uşvéj da cuşèina ch'î la pêrta principêla ed la sesiòun ed la pêrta pió antîga 'd préma 'd la stôria di Musèi ed Rèz.

Dôp al sèirchi ed Chierici, a pâsa un sècol préma ed turnêr a indaghêr a Câmp Pianèli a vîn a la lûş  un gróp ed tòmbi pêra, cme nómer e impurtânsa, a còli catêdi da Chierici, pó int al 1982 i schêv dirèt da la Sovrintendèinsa per i Bèin antîgh ed l' Emélia Rumâgna a câten 'na réca séngia sòta 'l Câmp ch' al tîn da cât rèst che fân pêrt 'd un êrch ed tèimp ch' al và da la têrda etê dal Râm e al IV sècol p.C., in totêl ed cîrca 3000 ân de stòria mìa scréta.

Int j ân che vînen dôp, al ruşgamèint ed la Prēda al pôrta a la lûş ed j êter bagâj fât a mân. A 's rîva acsé al peréiod a cavâl tr'al 2008 e al 2009, quând a se stûrla cûnt'r a trèi tòmbi ed môrt bruşê ed râsa légor cun la dâta stimêda tr' al III e al II sècol p.C.

In séma 'l j urégin dal nòm dal pôst în  stê purtê avânti divêrs pinsēr.

La stòria 'd la parôla "Bişmântva" la pré èser coleghêda al rōl ed muntâgna sâcra che la Prēda l' aré avû int l'antichitê. Un pinsēr al 's arfà al parôli etróschi "man" (prēda intajêda) e "tae" (altêr per sacrifési). Êter a prupònen 'n' urégin cēltica, da "vis" (vésc), "men" (lûna) e "tua" (vêrs), che l'armandré a l' archièta dal vésc int i bôsch ed quêrsi ed la zôna a la nôt, cl'é un môd ed fêr ed 'na religiòun ed la Lûna: Vismentua, la sré cambiêda préma in Bismentua e pó in Bismantua.

Mó còla ch'la sèmbra pió credébila la fà deşgnîr al nòm da 'na parôla bişântèina "Oysàmbaton" che vōl dîr "difécil da rivêregh". Cun al pasêr dal tèimp, la gînta l'à mudifichê al nòm, fîn a rivêr a còl dal dé 'd incō, l'à cambiê soquânti vochêli e l'à zuntê al "bis" davânti, ch' al gnînt a che vèder cun al "bis" (dō vôlti) latèin.

La préma vôlta che in un documèint a vîn citê al nòm "Petra de Bismanto" l'é al 1062.

Invēci la préma vôlta che vîn numinê in un scrét al nòm "Bismantova" l'é int Purgatôri ed la Divîna Cumèdia ed Dante Alighiêri. Secònd soquânt comentadōr al poēta l'aré vişitê in persòuna al pôst int al 1306, mèinter l'andêva da Pâdva in Lunigiâna, còst al gh'aré ispirê la spiegasiòun dal mûnt dal Purgatôri. 

Dôp l' Infêren Dante, cun Virgilio, al rîva a i pē dal mûnt dal Purgatôri e, int al guardêr sté mûnt êlt e rât, al scrév:

« Vassi in Sanleo e discendesi in Noli,

montasi su Bismantova e 'n Cacume

con esso i piè; ma qui convien ch’om voli»

 

Cun parôli arşâni Dante l'à vrû dîr:

 

«A 's và só a Sàn Leo e zò a Noli

a 's râmpa só per Bişmântva e fîn a la séma

sōl cun i pē, mó ché l'é necesâri vulêr»

 

*Sàn Leo 'l' é un paèiş, in pruvîncia 'd Rémin, in sém a 'na muntâgna dréta in dó s' égh rivêva sōl andêr só per un sintēr scavê int al sâs)

*Noli l'é sitadèina, in pruvîncia 'd Savòuna, in dó s' égh rivêva sōl andêr zò lòngh 'na parèida a péch in sém al mêr

 

La cēşa ed Bişmântva

A i pē d' la Prēda sòta la parèinda tra mezdé e matèina, a gh'é un sît da rumèt cun la cēşa. Gnûda só in séma l'impiânt medievêl ed 'na capèla dedichêda al Salvadōr ch'la gh'ēra préma, al sît soledâri a 's vèd in séma 'l chêrti vêrs al 1411, mèinter al 1422 a risûlta èser l 'ân ed l'afrèsch ed la Trinitê ch' as vèd incòra ind al mûr dèinter a la ceşulèina. L' afrèsch ed la Madòna dal Lât l'é stê més int al Santuâri tra la secònda metê dal Trerşèint e i prém dēş ân dal Quatersèint. Pió têrdi al sît l'é stê dê a i francescân dal cunvèint pramşân ed l'Anunsiêda cun al permès dal Dóca ed Mòdna. Tr' al 1616 e 'l 1625 la ceşulèina l'é stêda şlarghêda è stê tirê só ânca al cunvèint e 'na tòra dal câmpâni. Subét dôp la guèra la cēşa l'é stêda arnuvêda dimòndi: arfâti al j absîdi e la facêda in dó gh'é stê lasê l'elegânt ruşòun.

Al d'ed dèinter l'é a 'na navêda ónica cun dō capèli a i lê, a gh'é incòra al presiōş afrèsch ed la Trinitê e 'd j êter dal XV sècol

Incō al sît l'é un Santuâri ed la Diocēşa ed Rèz e Guastâla e a 'gh vîn servî la Mèsa.

Al sintēr

La figûra carateréstica 'd la Prēda

Óna dal  parèidi