|
La Nōşa
|
|
‘Na Nōşa |
|
Nōşi vèirdi |
|
Nōşi sèchi |
|
Al nòm sientéfich ed l'êlber ed la nōşa l'é "Junglans Regia Jovi glans", faméja dal " Juglandacee" Al nòm "Juglans regia" l'é stê inventê da i latèin in unōr ed Giove , e "Jovis glans" a vōl dîr "giânda ed Giove" perchè per j antîgh Rumân la nōşa l'ēra l'êlber cunsacrê al rè di dio. An 's scgnòs mia da dó la deşvîn, prubabilmèint la deşvîn da la regiòun ciamêda "Asia Minore". Ed sicûr cultivêda bèle int l'etê ed la prēda, impurtêda a Ròma da i Grēch vers al 100 p.C. e d'ed lé la se sparpagnêda int al rèst ed l' Europa. I Grēch la ciamêven "nōşa reêla" o "nōsa pêrsegh" per sgnêr al sō urégin o la só impurtânsa. La nōşa l'arciâma la solitódin e i spâsi lêregh, êlber ristocrâtich. Piânta da la scôrsa grişarèina ch'la pōl rivêr fîn a quédeş mêter in altèsa, la mânda fōra un bòun udōr e a 's divéd in râm grôs e a besabōga; la gh'à al capèl infraschê; al fòj, grôsi e a pûnta, a gh'àn la pêrta d'ed sōver lócida culōr vèird câregh, còla d'ed sòta un pô pió cêra e cun un pō de vló. La pōl rivêr a 300 ân 'd etê. Perfèt p'r al nôstri zôni, la nōşâ l'é un êlber dimòndi bèl, l'é sparpagnê per tóta la nôstra pruvîncia, stimê per la qualitê dal lègn d'ed là dal proprietê cme nutrièint ed la só frûta. Int i tèimp indrē la fât pêrta dal magnêr principêl ed dimòndi faméj cuntadèini cumpâgn al furmèint o al castâgni 'n muntâgna. A s' in vèd dimòndi nasû salvâdegh lòngh al strêdi, int al sēvi, lòngh i fióm o i fôs, despès insèm a la gazéia . La nōşa dal nostri pêrti la pōl èser cultivêda cun la tètnica ed l'agricultûra naturêla, a gh'é da tgnîr cûnt che al varietê dal piânti di nôster pôst în dimòndi róstichi e dân di frût ed tót rispèt, l'é dmèj piantêri cun la smèinta perchè la raîşa la se şvilópa dmèj, e ânch al piânti mia inestêdi a dân despès nōşi ed qualitê. Al piânti mia inestêdi e mia trapiantêdi în pió fôrti e dòunca pió reşistèinti al malatéi e al sèch. La va mia pudê, perchè la pudadûra a l' indeblés, la se şvilópa da per lē cun al só purtamèint curèt e naturêl sèinsa l'intervèint ed l'òm. Al j êrbasi égh pèisa a tgnîri a bêda lē cun al só sustânsi naturêli Tóti al pêrti de sté êlber în arcmandêdi per 'na quêlch carateréstica proprietê medzinêla: al sûgh da raîşi al gh'à dal virtó purgatîvi atîvi dimòndi; la scôrsa intēra la gh'à virtó p'r al sângov; al fòj, che vân tōti só prèst (in zógn) a gh'àn dal suatânsi cme al tanèin ch'l'é un rimèdi ch' al stréca e ânca destuşgânt , în cûntr' a la frêva e i vêrmel, al decôt fât cun al fòj l'é stê per dimòndi tèimp druvê sōvra la pèla cme "rimedio stimolante risolvente delle ulcere piaghe"; la lâma la gh'à dèinter un âcid ciamê "acido gallico", l'é ricostituèint, l'é un tocasó; cun al frût a 's prepêren dal şmerciânsi che agh'àn un efèt cumpâgn a còla 'd la mândla e a la fîn l'ôli ch' as tîra fōra dal frût l'é ótil int al côlichi e int al malatéi di vêrmel, ânsi in tèimp indrē l'é stê druvê adiritûra cûntr' al vêrmel solitâri. Al fòj a vânt tôti só prèst, in zógn, e pó schêdi a l'òmbra pió a la şvêlta pusébil. In pôchi parôli da la nōş a 's pōl avèir: dal magnêr impurtânt cme valōr nutrièint, lègn serchê per la mubélia e al "design", la famōşa nōşa nasionêla e la numinêda raîşa sustânsi medzinêli, cavêdi dal frût (lâma), da la scôrsa, dal fòj e dal nōşi 'stèsi, al licvōr nuşèin, di vèin insavurî ânca dal fòj, un colorânt naturêl da la lâma, 'na sustânsa per tgnîr luntân j insèt, secònd quelchidûn al parfóm dal fòj a i şluntâna.
La magía. Cl'êber ché l'é lighê al cuncèt ed magía da cunvinsiòun dimòndi antîghi e fōrsi as pōl spieghêr còst cun l'ajót ed la natûra. Per eşèimpi l'é un êlber ch' al vîn mai ciapê da 'n fólmin e còsta l'é 'na difèişa ch'la gh'à fât intōren 'n'a rōla ed magía. Al perchè de sté prutesiòun a's pōl spieghêr cun la preşèinsa ed 'na rōla prodòta dal sustânsi profumêdi dèint'r al fòj frèschi che farén 'na zôna de schêrs pasâg elètrich. In pió un dét popolêr l'arcmânda ed mètres mia a durmîr sòta l'ômbra ed 'na nōşa s'an 's vōl mia ciaper al mêl ed tèsta e quelchidûn l'à uservê che la nōşa al sumélia a la tèsta ed l'òm perchè la lâma la pōl èser paragunêda a la pèla 'd la tèsta, la gósa al crâni e al garól al diversi pêrti dal servèl. Un tèimp i cuntadèin an piantêven mai st'êlber atâch al stâli perchè a gnîva dét che acsé al stréi a stêven luntân dal bèsti. La gînta l'arcôrda la famōşa nōşa ed Benevèint a sèmbra che sòta a gnés festegê al gran "Sabbah", la riuniòun dal stréi, a dîr la veritê ânca 'd j êlber pió céch e mēno bē a prîven èser druvê, dal stréi dal pôst, p'r al riuniòun mēno impurtânt ed còli ed Benevèint.
Al frût La nōşa, e la frûta sèca in generêl, la vîn vésta, in şbâli, cun suspèt da i nutrisiunésta p'r al grôs cuntribót ed caluréi e 'd grâs, mó i parèîr în drē cambiêr. Difâti dimòndi stódi àn spieghê che la frûta sèca, in particuilêr al nōşi, a preşèinten grôsi proprietê ótili per la salót e per stêr in gâmba. L'é vèira che la frûta sèca la gh'à di grâs in quantitê relativamèint êlti mó bişògna precişêr ch' as trât ed grâs ciamê "polinsaturi" ch'în mia danōş per l'urganîşem, a's pêrla di famōş "Omega 3" e in particulêr ed l'âcid "alfalinoleico" bòun ed fêr un lavōr impurtânt per calêr al valōr ed "lipoproteina" piò cnusû cme LDL (al colesterôlo catîv), ch' al tènd a mucêres int al vèini fîn a fêr dal plâchi che fân pêrder l' elasticitê naturêla dal j altèri e pōlen dêr di dân préma 'd tót al cōr cun l'infêrt o al servèl cun la minâcia. Ânch al sustânsi bòuni ch'în dèinter a la frûta sèca a gh' àn un rōl impurtânt, in particulêr l' "arginina" impurtânt per la salót dal j altèri perchè 'gh dà 'na mân a mantgnîri elâstichi e a n'in favurés al şvêş cun un impurtânt lavōr cûntra l'altèrio. Al vitamîni, tra còsti la B1, B2, B6 e l' E în dimòndi impurtânt int la lôta cûntra la vcêra e al malatéi dal cōr. La vitamîna E, in môd particulêr, la fà un lavōr necesâri cûntra i "radicali liberi". Quantitê, mia da trascurêr, ed fébri ed magnêr e minerêl cme al fôsfer, al magnēşi e al putâs a finésen al cuntōren ed nutrièint de sté meravéja ed la natûra arcmandê dimòndi a chi fà sport perchè l'é rinfursânt dimòndi, còst a n'in fà un bòun combustébil naturêl; per finîr a's pōl dîr che sté frût l'é amîgh dal cōr, dal j altèri e l'é ótil per cumbâter al "stress", la fadîga e la stanchèsa. Adès an n'é mia fâcil cumprêr dal nōşi ed produsiòun italiâna int i supermarchê. L'é un pchê perchè la nōşa l'é stêda, int la stôria, ûn di êlber pió ótil per i nôster nôn e incō a dişpiêş dimòndi al pinsêr 'd andêrsi a catêr ind j êter cuntinèint. Cun al frût spichê dôp la nôt ed Sàn Zvan a 's prepêra al Nuşèin. La risèta dal nuşèin la prevèd arcòjer i frût aşêreb però se l' archièta la vîn fât int la istê têrda, a prén avèir sia la lâma adâta p'r al tintûri alcôlichi sia dal nōşi dō vôlti bòuni da magnêr frèschi. |