Al Lambrósch

 

Cgnusòmel ed mèj

 

Lambrósch l'é al nòm ed 'na faméja ed vîdi mêdri (Surbêra, Grasparòsa, Salamèin, Marân, Maestri, Ansalôta, Muntréch e Viadanèiş), da sèimper cultivêdi in Emélia, in particulêr môd ind al pruvînci ed Rèz, Mòdna ind 'na pêrt ed Pèrma e in pêrta ind al Mantvân.

Al Lambrósch l' é al pió carateréstich e famōs di vèin ed la nôstra pruvîncia e la só bòuna qualitê l’é sèimper pió stimêda.

L'é 'd un culōr ch' al và dal roşê al rubèin, (ânca se cun al nōvi règoli l' é pusébil fêr un spumânt biânch) l' é frişânt, al gh’à un savōr ch' al và dal sèch al dōls e l'é sèimper frèsch e prupursionê

Ind la nôstra cuşèina sté vèin al gh’ à un incâregh bèin precîş: al dêv ''pulîr'' la bòca quând, ind i dişnêr, a 's mâgnen i nôster piât, cme i famōş caplèt, al Grâna, al laşâgn vèirdi, i cudghîn, al sampòun o i lès, tōrti ed rîş e tót i salóm di nôster pōst (bòun cun la murtadèla) e, in còst, al Lambrósch grâsia al só èser frişânt, l'é ónich.

Ind al traturéi e ind i ristorânt ch' a 's câten ind la Bâsa, lòngh a la Via Emélia e ind al culèin al spâli ed Rèz, al Lambrósch al vîn despès cunsiliê insèm a la pâsta a l' ōv, generalmèint tajadèli, cunsêda cun al ragó (ed lêvra o cinghiêl) o cun i ''fōra pâst'': al scarpasòun, al chési o cun al sōlit gnôch frét cumpagnê da salóm, furmâj pastōş e verdûri sòta asèj.

Al Lambrósch Arşân l'é fât cun quâter gèner d'ōvi mêdri: Maestri, Marani, Muntréch e Salamèin, cultivêdi sia in culèina che in pianûra: la pusibilitê ed druvêr divêrsi qualitê d'óvi la permèt ed tirêr fōra edmèj al caratréstichi ed ciaschedóna ed lōr.

Al và dbû zôven (ind la premavèira dôp la vendèmia).

Al và servî frèsch (16°) e sturê al mumèint, cun la butélia pighêda un pô in avânti.

La gradasiòun generêla ed l'alcól l'é ed l' 11%, ed savōr asót o amâbil, mìa tânt sustgnû, fât bèin, frèsch e gustōş.

 

Stôria

 

La stôria dal Lambrósch la partés da l'urégin dal só nòm. Dō spiegasiòun divêrsi a sêrchen ed dêr un significhêt a la parôla ''Lambrósch'', la préma la fà deşgnîr la parôla dal nòm ed la vîda lambrósca da la parôla latèina ''labrum'' ch' al vōl dîr a i cunfîn o al lémit  perché la vîda, alōra salvâdga, la nasîva a i cunfîn di câmp lavurê e la parôla ''ruscum'' piânta naturêla; la secònda spiegasiòun ed lambrósca l'é l’ uniòun ed dō parôli: ''labo'' (oséja "ciâp" o "tógh") perché la vîda la rampêva só pr 'al piânti ( j ōlem) e ''ruscus'' (ch' al fûra al palê), da dóve a gniré ânca brósch.

I prém sègn ed la véta de sté vîdi a vînen da l'etê dal brònz e în dal smèinsi catêdi atâch al terimêri, işóli che gnîven fōra da i pantân fât dal Po e da i divêrs torèint e fiōm dal zôni ed produsiòn, dal dé d'incô,  dal Lambrósch

Dal smèinti, catêdi ind al j èpochi gnûdi dôp, a fân pinsêr che sté óvi êren cgnusûdi in pió di Latèin ânca da j Etrósch, da i Gâl Légor e da i Rumân. Dimòndi în al testimuniânsi in scrét antîgh ed la véta de sté vîda, a n' in scrév per prém Virgilio ind la ''Quinta Bucolica'' ch' al pêrla ed ''vitis labrusca che ricopre una grotta di grappoli'', a n' in pêrla Catone ind al ''De Agricoltura'', Varone ind al só ''De Rustica'' per rivêr a Plinio al Vèc ind la só ''Naturalis Historia'' ch' al 's dà la préma spiegasiòun:

 

''…la vitis vinifera le cui foglie, come quelle della vite labrusca, diventano di colore sanguigno prima di cadere''

 

e pó:

 

''singolare remedium ad refrigerandos in morbis corporum ardores''

 

per finîr cun:

 

''uva prusinia dall’acino nero''.

 

An sà mìa cun precisiòun quând a s'é cumincê la vèira cultûra de sté ''labrósca''. Mó 'na curioşitê la pré fêr cgnòser che la lavurasiòun ed l'óva de sté vîdi la sia cumincêda bèin prèst: Strabone, un studiōş ed geograféia, ind al 40 p.C. al sègvit dal trópi rumâni, al pêrla dal nôstri pêrti e al dîş: "…vino buono, popolo ospitale e botti in legno molto grandi", còst a 's dîş che bèl a cól tèin, da sté pêrti, la vindèmia e la lavurasiòun ed l'óva l' êra bèle fâta, mó còst an 's dîş mìa ed precîş se alōra agh fós 'na vèira cultûra o s' as tratêva sōl ed la vindèmia d' óvi salvâdghi, a gh'é da nutêr che la preşèinsa ed bòti ''… molto grandi… '' la fà pinsêr a di racôlt bòun e sicûr ind la quantitê.

In cól tèimp i rumân a fêven l’ ''Aigleucos'' un vèin ch' al spumêva a ch' al gnîva fât, in pêrta, cun óvi ''labróschi'', per fêrel gnîr frişânt a fêven arpunsêr al mòst dōls in brôchi a dû mânegh sigilêdi e mési sòta l' âcva frèda per fermêr la fermentasiòun; préma ed vèndrel a metîven al brôchi al chêld, al mòst al cumincêva a fermentêr acsé da ublighêr al gâs prodòt da la fermentasiòun, ch' an prîva mìa sparpagnêres ind l'âria, a deşfêres ind al vèin ch' al dvintêva frişânt.

Un grôs ajót a la vèira cultûra de sté vîdi l'é gnû sèins' êter da l' arîv in Itâlia di Longobêrd e a la lōr conversiòun al Cristianèşêm cun la cunseguèinsa che tr' al VII e VIII sècol, ind al teritôri, în gnûdi só un móc ed comunitê religiōşi d' atōrna a i cunvèint e al pēv. Cun la necesitê ed fêr la scôrta ed magnêr a st' al comunitê a s' é şvilupê 'n' agricultûra ch' la s' é dedichêda ânca a la cultûra dal vîdi ed la zôna, a se spiêga acsé ânca al fât ch' în stê sernî divêrs gèner ed vîdi labróschi acsé divêrsi tra ‘d lōr da fêr pinsêr che in ciaschedóna de sté comunitê a 'gh fós 'd j itendidōr gelōş de sté lavurasiòun e che di mân in mân âbien sparpagnê la lōr cgnusèinsa ind al zôni lé d’ atōrna.

Sté lavōr de sparpagnamèint an duvré mìa èser stê trōp şvèlt mó al duvré èser stê un şvilóp lèint mó controlê tânt da dêr 'na bòuna diferèinsa ind i divêrs gèner ed vîdi.

A's nôta che la zôna ed produsiòun dal Lambrósch dal dé d'incô al cumbîna, quêşi in môd perfèt, cun al teritôri aministrê da la Grân Cuntèsa Matélda ed Canòsa che, vers la fîn dal XI cîrca, la controlêva 'na rêda fésa ed furtificasiòun, in cuntât stratègich òna cun cl'êtra, che a partîr da Canòsa la se şvilupêva dal culèini arşâni e mudnèişi fîn a la rîva a dréta dal Po in teritôri Mantvân. An 's pōl mìa savèir cun sicurèsa se sta cumbinasiòun la sia duvûda a 'na precîşa volontê 'd urganişasiòun agrécola dal teritôri ed la Cuntèsa, mó i dû teritôri a s' arvîşên in môd impresionânt.

A 's cûnta, tra stôria e fôla, che, al 12 lój dal 1084, Matélda ed Canósa a gh' l' à cavêda a ròumper l'asèdi ed la Tòra ed Surbêra fât da i suldê ed l'imperadōr Enrico V pr' al fât che i suldê ed l'imperadōr per parêr vìa l’ arsûra, a câşva ed la scalmâna,  a s 'în imberiaghê cun al vèin fât cun al vîdi labrósca dimòdi bundânt in zôna, praticamèint a s'în més fōra cumbatimèin da per lôr. A prōva ed còst al Muratori al cûnta che Matélda, cme ringrasiamèin per l'impurtânta vitôria militêra otgnûda, l'à fât tirêr só la Pēv ed Sânt' Ègta.

Mó l'é ind al 1305 che al bulgèiş Pier De Crescenzi (1233 – 1320) ind al só léber d' agricultûra, per la préma vōlta in un documèint, al sugerés ed tôr in cunsiderasiòun la cultûra ed la vîda labrósca.

Ind al 1430 sté vèin al duvîva èser bèle famōş s' al gnîva espurtê in Frância tânt che in cl'ân lé Nicolò III d'Este l'à urdnê: ''… che di tutto il vino che veniva condotto a Parigi, la metà del dazio non venisse pagata”.

La mujêra ed Francesco I De Medici (1541 – 1587) Grandóca ed Tuscâna, Giovanna d'Austria (1548 - 1578), la scrivîva ind al só diari ed viâş che al vèin dal culèini de Scandiân l'êra bòun, frèsch e frişânt.

Ind al 1567 al dutōr dal pêpa Sisto VI, Andrea Bacci (1524 – 1600) al scrivîva:

 

“…sui colli sottostanti l’appennino di fronte a Reggio e Modena si coltivano labrusche, uve rosse, che danno vini piccanti, odorosi, spumeggianti per auree bollicine, qualora si versino nei bicchieri”.

 

Un dutôr ed Fabriân Francesco Scacchi (1577-1656) l'à spieghê bèin a móten i vèin che ''psîghen'', mèinter al parlêva dal vèin prodòt da vîda salvâdga ch' la prîva èser arfâta da la smèinsa diretamèint.

In un documèin a gh' é nutê che a la cantèina ed la cà di Dóca d'Este al 29 otòber dal 1693 a ghé stê cunsgnê 'na grôsa partîda d'óva lambrósca.

L'é in sté peréiod ch' a vîn druvê 'na nuvitê tètnica ed préma impurtânsa per la tgnûda dal carateréstichi specêli de sté vèin: la butélia ed vêder e al relatîv stumpâj in sóver, tâp ch' l' è bòun ed ed tratgnîr la presiòun dal gâş fât ind la fermentasiòun in butélia dal sócher e prubabilmèint, dôp ed pôch, ânca al druvêr la lâsa ch' la tgnîva stréch al sóver, che incòra incô un quêlch ansiân, ch' al s' arcôrda j insegnamèint ch' l ' à 'vû, l'è sôlit mèter, cun pasînsia, al côl dal butéli inturacêdi al tèimp ed la lûna ed mêrs.

L'è etertânt difécil dêr 'na dâta precîşa ed la nâsita dal Lambrósch ''modêren'', mó bèle a la metê dal '700 divêrs scrét a trâten bèin a môten argumèint che pêrlen ed la cultûra e che cme fêr al vèin.

Ind al 1900 a la Mòstra Universêla ed Parigi, soquânt Lambrósch fât ind l'arşân àn utgnû la ''distinsiòun d' unōr'', cun l' amdâja ed brònz .

Al 22 ed lój dal 1971 un decrêt dal Presidèint ed la Repóblica d' alōra al dà la D.O.P. (Denominasiòun 'd Orègin Controlêda) ''Lambrusco Reggiano'', e ind al 'stès mumèint a vîn apruvê al relatîv elèinch dal règoli.

Sèimper ind al 1971 a nâs un èint apôsta per la protesiòun, al cuntrol e al rispèt dal règoli dal ''Doc Lambrusco Reggiano'' ch' al s' es ciâma: ''Consorzio per la tutela del Vino Lambrusco Reggiano"

Al 26 novèmber dal 1996, la ''DOC Lambrusco Reggiano'' la câmbia nòm e la dvèinta ''DOC Reggiano'', ind l' istès dé al ''Consorzio per la tutela del Vino Lambrusco Reggiano"  al câmbia nòm e al dvèinta ''Consorzio per la tutela del Vino Reggiano Doc''.

Al 19 ed mêrs dal 2002 a nâs al ''Consorzio per la tutela dei Vini Doc Reggiani e Colli di Scandiano e di Canossa'' cun l'uniòun dal ''Consorzio per la tutela del Vino Reggiano Doc'' cun al ''Consorzio per la promozione del marchio Colli di Scandiano e di Canossa''

 

La D.O.C. la gh' à la mîra  de stimêr al j ōvi e i relatîv vèin fât ind al teritôri pruvincêl, bèle cgnusû e stimê fîn dai tèimp antîgh. Cun sté mîra la precîşa 'na sèria ed règoli, spieghêdi ind al relatîv elèinch dal règoli, che al produtōr al dêv per fôrsa rispetêr, in manēra che al prodòt al sia bèin arcgnusû dal consumadōr.

 

Al vèin fât in cà.

'Na vôlta a 's fêva al vèin in cà e, quêşi sèimper, agh pinsêva al câp faméja ch' l' andêva a drê a dal vèci règoli, ch' în bòuni incòra incô, sia ind la ''risèta'' per smercêr al j óvi sia ind la tètnica per fêr al vèin. Ciaschidûn, però, al gh'îva un secrêt ch' al li dgîva mìa cun nisûn e, se al vèin al gnîva bèin, al mêrit l'êra de sté secrêt,  mó se al vèin al gnîva mìa bèin a gh'êra sèimper prûnta 'na responsâbila ch' l' an prîva mâi neghêr la cōlpa: la lûna.

L' ân dôp cun 'na céca curesiòun a la lavurasiòun dal j óvi l'êra asê per ripieghêr al dişâster cumbinê ind la stagiòun pasêda. In avtûn al ''cantinêr'' a 's sarêva in cantèina per cîrca 'na smâna e al pruvedîva, quêşi da per ló, a tót i pasâg ed la lavurasiòun. A secònd che la stagiòun la fós pió o mēno chêlda la  fermentasiòun la durêva dû o trî dé. Quând al vèin al cumincêva a ''bòjer'', pr' al cantinêr l'êra al mumèint, dôp avèir fât al prém asâg, ed decéder se travaşêrel da la tîna al damigiâni, o se,a secònd i góst, lasêrel incòra un pô a ciapêr al savōr e al culōr dal vinâsi.

Quând al gnîva travaşê in damigiâna al spetêva la lûna bòuna per èser imbutiliê e inturacê. Al gnîva pó sturê a i prém chêld ed l' istê e cun la só bèla spóma culōr viōla, bòuna d' impîr in un atîm la pânsa dal bicêr, l' êra prûnt da bèver.

L'êra còst al ''vèin s'cèt'' o ''vèin bòun'', mó chi fêva al vèin in cà a 's cuntintêva mìa ed fêr sōl còl pió bòun. Tôt via da la bòta al vèin a 's tirêva via la pêrta d'ed sōver dal vinâsi bèle sèchi (l'era ciamê ''capèl'') oséia a 's fêva la sgraspadûra, a 's zuntêva ed l' êtr' óva mustêda, mìa acsé fîna, e, dôp soquânt dé, a 's utgnîva un vinèl ciamê ''vèin sutîl'' ed sînch o sê grêd. L'êra al vèin che, incòra asê gustōş, l'êra druvê per la clasiòun o la brènda ed la matèina che un tèimp, in campâgna, l'êra fât cun al gnôch o i grasô, o dbû per arsurêres, mèinter a 's lavurêva ind i câmp, ind i dôp mezdé ed calûra.

Mó la lavurasiòun l' an finîva mìa ché, per sfrutêr fîn in fònda la percentuêla ed sócher ed l'óva, a 's zuntêva ed l'êtr' âcva ind la tîna e, chi gh îva un tôrc cichîn, al turcêva al grâspi bèle strâchi al cavêva la ''turciadûra''o al ''vèin ed turciadûra'' o, cun un pêl, lòngh asê, a 's puntalêven, dōp avèiregh més insém 'n' âsa, al vinâsi cûntra al sufét ed la cantèina perché armagnésen sòta l' âcva ed la tîna incòra per soquânt dé. Da cl' operasiòun ché a 's cavêva al famōs ''puntalòun'' o ''vèin puntalê''.

Tót dû chi vèin ché a gh'îven 'na gradasiòun 'd apèina dû o trî grêd, l'êra in prâtica âcva colorêda, l' êra dbû ânca dal dòni e dai ragâs, e l'êra l'ònich vèin ch 'a 's prîva catêr insém al têvli di pió puvrèt.

'Na végna

La butélia

Grâp 'd óva Lambrósca