La Gàida

 

Al cèinter  e la Via Emélia

int al 1900

La cēşa

(disègn ed B.Violi)

La facêda ed la cēşa

A cîrca 8 chilômeter da Rèz insém a la Via Emélia, vêrs Pèrma, a catòm la Gàida l'ûltma frasiòun dal cmûn ed Rèz.

L'urégin de sté bōregh, dimòndi antîgh, la pōl èser arfâta al tèimp di longobêrd; l'istès nòm ''Gaida'' l'aré urégin longobêrdi cun al significhêt ed "pûnta", "trèin intajulê a pûnta". Sta spiegasiòun la pré èser duvûda a l'idèja che un gróp ed gînta al pré èsres fermê in un pcòun ed tèra a pûnta gnûda a gâla e armēşa sèca da óna dal dimòndi pîni ed l' Èinsa.

A mezanôt ed la ferovéia Milân-Bològna, al cunfîn cun al cmû ed Campēşen, în stê catê sègn 'd un vilâg ed l'etê dal brònz; pió a şvèin al cèinter în stê catêdi tòmbi rumâni işolêdi.

Al pôst l'é numinê in un documèint dal 781 fōrsi scrét da Carlo Magno e arnuvê int i privilèg imperiêl 'd Ottone III ed l' ân 962. In cól peréiod la Gàida l'ēra un bōregh céch ed gînta ch' la stêva insém a la rîva 'd un râm ed l' Èinsa. Fîn da l'època medievêla sté teritôri l'ēra sòta a la giurişdisiòun ed Pèrma ed ind la só stôria l'é andêda a drē al sôrti ed la Cadè fîn a dvintêr frasiòun ed Rèz.

La Gàida la vîn citêda incòra in un documèint dal 1037 ch' l' arcôrda la dunasiòun ed tèri e cà, dêdi al cunvèint ed Rèz, da Arimando dal cuntêd ed Pèrma e in ât dal 1144 e dal 1200. Da alōra la pâsa sòta "de facto" a la giuriuşdisiòun ed Muntèc. In cól peréid la Vèla la và a drē al vicèndi ed Muntèc.

Int al 1406 l'é óna dal véli, ch' a fêven pêrt ed la cuntèa ed Réz, dêdi dal dóca ed Milân a Ottobono Terzi.

Int al 1420 insèm a Muntèc la và a fêr pêrt ed la sgnuréia ed Frêra.

Int al 1713 al fèdev ed Muntèc al pâsa a la Câmbra Duchêla. Da alōra la Gàida la dvèinta un cmûn indipendèint int al Marcheşêt ed Muntèc.

Int al 1797 la figûra int al cantòun ed S. Eulalia (S.Ilâri) e pó cmûn cun Cadè fîn al 1815. Dôp un peréiod cûrt in dó l'é stêda aministrêda da S. Ilâri int al 1827 l'é andêda a fêr pêrt per sèimper dal cmûn ed Rèz.

A la fîn ed la secònda guèra mundiêla dôp un atâch, fât dal squêdri garibaldèini, a soquânt mèz tedèsch, cun di dân al mâchini e di môrt e frî tra i suldê nâşesta e fasésta, al 9 ed fervêr dal 1945 al cunfîn tra la Gàida e la Cadè l'é stê teâter 'd un masâcher, per rapreşâlia, ed 21 zóven purtê via dal perşòun ed Pèrma. Al vétmi, per la pió grôsa pêrt, a gh'îven fra i 15 e i 23 ân.

 

Aspèt e cunuméia.

Şvilupêda principalmèint insém a la Via Emélia, ch ' al la trâvêrsa dal matèina a sîra, l'é caraterişêda da un cèinter stôrich ed cà bâsi dóv' un tèimp a ghe stêven dimòndi faméj ed braciânt. Al gróp ed cà, ed bâs valōr architetônich mó 'd grôs valōr stōrich, în da ân sòta protesiòun di Bèin Culturêl.

Circundêda da campâgni réchi, ch' în al 93% dal teritôri ed la Véla rispèt al 7% ocupê dal cèinter stôrich, în caraterişêdi da soquânti grôsi aşièndi agrécoli.

A gh'é soquânti indóstri, tra quistiché un impurtânta aşiènda ed vèin.

La cunfîna a matèina cun la frasiòun ed la Cadè, insèm a fân un ónich quartēr; a sîra cun la frasiòun ed Calêren, int al cmûn ed Sânt' Ilâri; a nôt cun Campēşen e a mezdé cun Bibiân e Muntèc.

Int al cōrs dal Novsèint l'à patî un şvudamèint ed gînta duvû a la véta dimòndi scômda di braciânt e di "sèinsa tèra", che, in magiurânsa, a stêven ind i gróp ed cà a l'ardôs ed la Via Emélia. Dôp grôsi undêdi de spustamèint ed gînta vêrs i cèinter industriêl, al sitê pió impurtânti e êter paèis, préma ed tót, ind al cèinter Europa e pó int al j Amèrichi, la popolasiòun la s'é ridòta da 2.000 a pôch sintunêr 'd abitânt. Quî che ghe stêven ed cà în pasê acsé da i 650 abitânt dal 1962 ai 289 dal 1983 fîn a i 585 dal 2010.

Al cèinter l'é traversê da la Via Emèlia, ch' al l' unés da 'na pêrt a Rèz, a S.Ilâri e a Pèrma da cl'êtra e a da 'na strêda comunêla, Via Casèl 'd Fèr, ch'la pôrta a la frasiòun 'd Aiōla, int al cmûn ed Muntèc. A mezanôt l'é traversê da la ferovéia Milân-Bològna. Un tèimp a gh'ēra un pasâg a livèl, incō tôt v'a, ch' al garantîva al colegamèint cun i sît d'ed sōver ed la ferovéia, incō a s égh rîva cun al calcavéia ed la ferovéia ed la Cadè.

Int la frasiòun a gh'é 'n eşîlo, int al stâbil ed la vècia scōla elementêra incō tôta via, la scôla elementêra per i ragasōl ed la Gàida l'é a la Cadè.

Al 31 ed mâg dal 2008 l'é stê inavgurê l'ûltem pcòun ed la pésta per biciclèti ch' la cór ed fiâncha la Via Emélia e ch' l'unés la Gàida cun la Pēv, la Sèla, la Cadè e Rèz.

 

La cēşa

In un documèint dal dècimi dal 1230 ed la diôceşa ed Pèrma, as vèd nutê la capèla ed Sân Giuliân, mésa insém a la Via Emélia e dipendèint da la Pēv ed Muntèc.

La cēşa la dvèinta dipendèint dôp ch' é stê scanşlê la Pēv ed Muntèc int al XVI sècol; ind l'istès peréiod a vîn şlunghê la navêda del prém stâbil.

Lavōr 'd arnōv e şlargamèint a vînen fât int al Sesèint quând as pruvēd ânca a la costrusiòun ed la vècia canônica.

In 'na piânta dal 1691 a rişûlten quâter capèli girêdi a mezdé, côro quadrê, tòra a mezanôt, a gh'é ânca tachê la sagrestéia e la cà da cuntadèin. Ed j êter intervèint a vînen fât tr' al 1763 e al 1773.

La canônica nōva la vîn fâta int al 1774.

A i prém ed l' Otsèint la cēşa l'ēra vècia e mêl mésa e int al 1813 la minacêva d'andêr in ruvîna. L'é stêda purtêda a còla ch'l' é al dé 'd incō dôp i grôs restâver dal 1821 (fât intervèin int i mûr d'ed fōra) e dal 1851 (şlungamèint dal stâbil da la pêrt dal côro.

Cun la Bòla 'd pêda Pio VII dal 1821 l'é stêda sgnêda a la diôceşa ed Rèz in dó l'é stêda unîda ed fât al 20 'd avrîl dal 1828

Côro e sagrestéia în stê fât a fêr ed nōv dal prevôst Domenico Fabbri int al 1851. A l'intêren a gh'é un afrèsch dal Sesèint ed la Madòna dal Grâsi cun Sân Rôch e Sânt'Antòni che in urégin l'ēra int al uratôri céch ed la burghêda dedichê a i Sânt Cosma e Damiân, tirê só int al 1617  da i proprietâri e i câp faméja dal pôst e butê zò int al 1804 per şlarghêr la Via Emélia.

Int l'âbsida, è tgnû da cât un quêder cun al Martéri dal Sânt.

Pasêda da la diôceşa ed Pèrma a còla ed Rez, la parôchia l'é stêda purtêda subét a prevostûra. L'à fât pêrt fîn dal 1967 al vicariêt ed S.Ilâri, l'é pó pasêda al vicariêt ed Castelnōv ed Sòt per pó fêr pêrta, dal 2000, al nōv  vicariêt ed Castelnōv-S.Ilâri. Curêda préma dal pâroch 'd Aiōla incō l'é aministrêda in unitê pastorêla cun la parôchia ed la Cadè.

 

Curioştê

 

- Un imperadōr a la Gàida

Al studiōş de stôria Lodovico Ricci (1742 – 1799) int al léber: "Corografia dei territorj di Modena e Reggio e degli altri stati già appertenenti alla casa d' Este" dal 1788 al cûnta che a la Gàida, che alōra la gh' îva 'na larghèsa ed 1384 biōlchi e cun 351 abitânt, a s'é fermê Federico II de Svèvia (1194 – 1250) che, int al 1220, al pasêva da la Véla p'r andêr a Ròma per ricēver (al 22 ed nòvèmber 1220) dal pêpa Onorio III  la curòuna 'd imperadōr, e al scrév acsé:

 

«L'imperatore Federico II nel trasferirsi a Roma per ricevere la corona da Onorio III Pontefice dimorò in quella Villa coll' Imperatrice Costanza sua moglie splendidamente trattenuto dai Nobili di Reggio e dal Vescovo a i quali diè molti Privilegi.»

- La "Gàida" l' è ânch un strumèint muşichêl:

«La gaida (o gajda), è una cornamusa diffusa nelle regioni balcaniche; è suonata in Bulgaria, Macedonia e nelle regioni della Tracia, in Grecia. Strumenti simili sono reperibili in Albania, Romania, Turchia e in generale in tutta la penisola balcanica.

Il sacco dello strumento è ricavato dalla pelle di capra o pecora trattata. Attraverso una canna, corta e conica, detta insufflatore, il suonatore riempie d'aria la sacca, una valvola di non ritorno fa in modo che l'aria introdotta non possa fuoriuscire dalla canna stessa ma sia obbligata a farlo attraverso il bordone, che dà una nota continua, e attraverso il chanter che permette di modulare i suoni attraverso l'apertura e chiusura con le dita dei fori.

Il bordone durante l'uso della gaida viene appoggiato sulla spalla del musicista.»

(da Wkipedia.it)

Al strumèint

la Gàida